Het sacrament van het kruisoffer

De studie van de theologie over de Eucharistie kan vanuit verschillende gezichtshoeken worden ondernomen, al naargelang de beweegredenen waarom men dit geheim benadert. De apologeet heeft bijvoorbeeld tot taak om aan de hand van de Heilige Schrift en de overlevering de juistheid te bewijzen van het standpunt der Kerk inzake haar geloof in de Werkelijke Tegenwoordigheid, terwijl de beschouwende theoloog zich moeite geeft het geloofsmysterie te belichten met al de wijsheid, verworven in een lange traditie van het katholieke denken. Het leeuwenaandeel van de eucharistische litteratuur komt echter, onder allen die zich beijverd hebben dit verheven geloofsmysterie te behandelen, toe aan den schrijver van godvruchtige werken.

Het doel van dit boek, hetwelk ik het katholieke publiek aanbied, is noch apologetisch, noch zuiver beschouwend, terwijl ik evenmin de bedoeling heb een devotieboek te schrijven. Ik ben van mening, dat een boek dat als doelstelling heeft de juiste plaats aan te duiden van het eucharistisch mysterie in de genadebedeling van het bovennatuurlijk leven, niet overbodig is, en zulk een boek te schrijven is de taak welke ik mijzelf heb opgelegd.

Zelfs indien wij de schitterende waarheden van ons geloof getrouw en met allè toewijding aanhangen, dan bestaat nog· de mogelijkheid, dat wij van deze waarheden een onnauwkeurig beeld hebben, omdat wij ze niet zien in het geheel waarin zij van God tot ons kwamen. Het vormen van een juist beeld van de leer over de Eucharistie gezien in de bovennatuurlijke heilsorde, acht ik in onze dagen hoogst noodzakelijk en aan dit doel wijd ik in deze studie mijn geringe krachten.

Een vurig verlangen om te onderrichten zal de enige onbetwistbare verdienste van dit boek zijn en daarom kan ik van het begin af onomwonden spreken en den lezer in het kort mijn plan in zijn geheel ontvouwen.

Ik wil duidelijk maken, dat wij de leer over de Eucharistie slechts dan in haar juiste bovennatuurlijke verhoudingen zien, indien wij haar bestuderen in het licht van de grote sacramentele leer der Kerk. Ongetwijfeld lijkt dit een gemeenplaats, maar er schuilt meer in dan op het eérste gezicht blijkt. In werkelijkheid betekent het een heel bepaalde beschouwingswijze van de Eucharistie, welke niet zo gangbaar is als men wellicht mocht denken. Ik hoop den lezer er van te overtuigen, dat men het eucharistisch off er pas in het ware licht ziet, wanneer de sacramentele begrippen er op worden toegepast. En zo komt men tot een zeer goed samenhangende en duidelijke beschouwingswijze van het goddelijk off er der heilige Mis.

Ik heb geenszins de pretentie hiermee origineel werk te leveren; ik hoop slechts een getrouwe weergave te geven van die geesteshouding, welke kenmerkend is voor het grote tijdperk der theologische wetenschap, waarin Sint Thomas de onbetwiste meester is.

Wanneer ik dit boek noem een sleutel tot de leer over de Eucharistie N.v.d.vert.: De oorspronkelijk...N.v.d.vert.: De oorspronkelijke titel luidt: A Key to the Doctrine of the Eucharist., dan behoeft dit geenszins aanmatigend te klinken. Deze sleutel bestaat slechts in dat ene ver strekkende princiep, waarmee Sint Thomas in staat is zulk een· ruim gezichtsveld te openen op het grote mysterie van ons geloof. Het sacramentele princiep is werkelijk mijn sleutel en ik zal volkomen tevreden zijn wanneer ik er in mag slagen mijn lezer de Eucharistie te doen zien in dat eenvoudige licht, waarin de eeuwen van geloof haar beschouwden. Wij behoren in staat te zijn de leer over de Eucharistie weer te geven in rake, heldere en scherp omlijnde woorden; hierin mag geen onzekerheid bestaan. Iedere christen moet zich duidelijk kunnen uitdrukken omtrent hetgeen de Eucharistie is en wat zij niet is. Dit kan volgens mnij slechts bereikt worden, indien de gehele leer over de Eucharistie geformuleerd wordt in termen van sacramentele strekking.

De sacramenten zijn voor ons dagelijks gebruik en ons dagelijks werk; wij weten wanneer wij ze ontvangen en wij weten ook wat wij door hen verkrijgen. 'Het eucharistisch mysterie, zo verheven als het is, moet eveneens binnen het bereik liggen van ons gewone denken en spreken. Natuurlijk wordt dit pas bereikt na ingespannen geestelijke arbeid. Achter de klare bewoordingen, die het den katholiek mogelijk maken zijn geloof te belijden op een wijze welke voor hem zoveel betekent, ligt de uitgebreide werkzaamheid der theologie, waarin de theologische begrippen nauwkeurig worden omlijnd, de geestelijke waarheden aan elkaar worden getoetst om zo het kernpunt te vinden in een wonderlijk netwerk van levende gedachten.

Het schrijven van een boek dat, zoals dit, noodzakelijk ingespannen denken vordert, met de bedoeling een eenvoudige en hanteerbare formulering van de eucharistische leer te verkrijgen, schijnt niet geheel vrij te zijn van ironie; maar vergaat het zo niet elke waarheid die thans helder en levendig voor ons staat? Veronderstelt niet elke zaak die thans gemeengoed voor ons is, zware en moeitevolle pioniersarbeid? Onze katholieke leerstukken kunnen zich veroorloven eenvoudig te zijn, omdat de grootste geesten zich hebben ingespannen om ze vanuit de hemelse sfeer te brengen tot het plan van ons dagelijks leven.

Wanneer het mijn taak is een katholiek kind de katechismus te leren, dan zal ik het vertellen dat in de Mis het Lichaam en Bloed van Jesus Christus als off er aan God worden opgedragen. Deze les zal het onmiddellijk begrijpen; het weet, dat het Lichaam en Bloed van Christus eens gescheiden waren, omdat de geschiedenis van het kruis door het katholieke kind gemakkelijk wordt opgenomen; spoedig leert het iets omtrent de offers van het Oude Verbond; en zo zal de stelling, dat het Lichaam en Bloed van Christus als offer worden opgedragen geenszins boven het bevattingsvermogen van zijn kinderlijke geest gaan. Wanneer iemand deze theologische stelling zijn gehele leven vasthoudt in deze elementaire vorm, dan zal hij hierover nooit in moeilijkheden geraken, evenmin als hij in verwarring wordt gebracht door die andere waarheid welke hij in zijn jeugd geleerd heeft, dat zijn ziel door het water des Doopsels gereinigd is, of dat zijn zonden hem werden vergeven telkens wanneer hij oprecht biechtte. Dat het Lichaam en Bloed van Christus in een off er aan God worden opgedragen is een duidelijke, rechtstreekse formulering. De kwestie voor ons, katholieken, is evenwel of datgene, wat ons zo dierbaar is onder de naam van Mis, werkelijk kan worden omschreven in deze elementaire vorm zonder de goddelijke waarheid te schenden of te kort te doen. Indien de Mis werkelijk en alleen is het Lichaam en Bloed van Christus als offer opgedragen, dan wordt onze katholieke verering bevattelijk. Ze is van een klassieke eenvoud en oorspronkelijkheid en er is geen enkel clement in dat ons kan verbijsteren of ons spreken er over verward kan maken. Een geheel volk kan houden dat het Lichaam en Bloed van Christus worden geofferd volgens een bepaalde, aan ieder bekende ritus. Een idee dat in zulke letterlijke bewoordingen naar voren wordt gebracht, zou niet op meer dan één wijze opgevat kunnen worden, omdat iedereen zou weten wat er verstaan wordt onder Christus' Lichaam, wat er bedoeld wordt met Christus' Bloed en wat de betekenis is van een offer.'

Toen Christus in de synagoge van Capharnaüm aankondigde, dat Hij zijn Vlees als spijs en zijn Bloed als drank zou geven, bestond er geen twijfel omtrent zijn bedoeling. Zijn toehoorders begrepen Hem: zij morden, zij noemden het een hard woord en velen van hen volgden Hem niet langer. De mensen kunnen zich altijd op deze wijze gedragen; mijn zorg gaat echter niet uit naar hen die in deze stemming verkeren. Ik heb de aangenamer taak den gelovige te bewijzen dat wij allen, na een zorgvuldige bestudering van alle consequenties en verwikkelingen van een zo diepzinnig mysterie als de Eucharistie is, uiteindelijk moeten terugkeren tot de eenvoud van geest uit onze kinderjaren; wij moeten staande houden, dat de gehele volheid van de eucharistische waarheid hierin vervat ligt, dat Christus' Lichaam en Christus' Bloed, niets meer, niets minder, niets heiligers, niets geringers, worden geofferd op het katholieke altaar. De katholieke offerritus is, wat alle offerriten altijd geweest zijn, een scheiding van het levende bloed van het levende lichaam; het verheven voorrecht van het christendom is gelegen in de oneindige heiligheid van deze twee, Lichaam en Bloed. Dit zal onze conclusie zijnen ik ben er zeker van, dat mijn lezer mij dankbaar zal zijn dat ik hem reeds vanaf het eerste begin heb meegedeeld, dat hij zal terugkeren tot het punt van uitgang.

HET katholieke leerstuk over de Eucharistie vormt een bijzonder geval van het meer algemene probleem van de wijze van onze vereniging met Christus. Wij zijn allen overtuigd van de menswording en van de verzoening op het kruis; eveneens zijn wij er van overtuigd, dat de Zoon van God door zijn dood het mensdom in het algemeen heeft verlost en voldoening heeft gegeven voor de zonde; wij weten, dat er in Christus overvloedige verlossing is; dit soort waarheden zijn voor ons onwrikbare en algemene punten van ons geloof, welke als het ware de kant van God in dit vraagstuk bepalen, dàt aspect der waarheid, dat gericht is naar de hemel. De zojuist genoemde algemene waarheden geven ons echter geen antwoord op de vraag over ons eigen persoonlijk aandeel in de schatten der verlossing: hoe komt de individuele mens in contact met dien groten Christus, de verpersoonlijkte verlossing? De christelijke leer over de verlossing bevat klaarblijkelijk een volstrekt autonoom element, geheel onafhankelijk van de ontvangende rol van den mens daarin. Nog voor het zelfs mogelijk is te denken aan de verrijking van den mens door de genade van Christus' verlossing, moeten wij allereerst dat veel grootsere gevolg van Christus' offer op het kruis aanvaarden, hetwelk zo juist wordt uitgedrukt met het woord “verzoening". Daarmee wordt niet direct het menselijk voordeel aangegeven, maar datgene wat aan God ten goede komt: het volledig herstel van de eer en de glorie, welke de mens aan God verschuldigd is en door de zonde voor God verloren was. De daad van Christus aan het kruis heeft aan God alles teruggegeven wat Hem ooit door den mens was ontnomen, de goddelijke rechten zijn volledig hersteld.

Het zou niet dwaas zijn te veronderstellen, dat de grootse, verzoeningsdaad van Christus uitsluitend een goddelijk aspect zou hebben, dat wil zeggen dat Christus aan het kruis gestorven zou kunnen zijn uitsluitend met de bedoeling aan den Vader alle eer terug te geven, welke Hem door de overtreding van den mens ruw ontroofd, zonder dat het lot van het menselijk geslacht door deze daad op enigerlei wijze verbeterd zou zijn. Dit is echter een zuivere hypothese, hoewel zij verstandelijk volkomen verantwoord is. De katholieke leer zegt, dat het offer van Christus niet alleen een verzoening is, maar ook een redding, met andere woorden een vrijkopen van het menselijk geslacht uit de geestelijke slavernij van het kwaad. Maar zelfs zo beschouwd, heeft de goddelijke daad van Christus, hoewel een zuiver menselijk, toch nog een algemeen aspect; de verlossing betreft op de eerste plaats het menselijk geslacht in het algemeen; de individuele mens moet nog in het verlossingsplan worden opgenomen. Hoe moet ik ingeschakeld worden in dal grote geheim van Christus' dood? Wanneer zal ik welen dat Christus niet slechts is de Verlosser, maar ook mijn Verlosser? Het feit alleen dat ik tot het menselijk geslacht behoor, verbindt mij niet met Christus, hoewel Christus stierf voor het gehele mensdom. Het mens-zijn is wel een eerste noodzakelijke voorwaarde om ooit bij Christus ingelijfd te worden, maar nooit zal ik een lidmaat van Christus worden tenzij eerst enkele nieuwe realiteiten in het geding komen.

De nieuwe realiteiten die de verbinding tussen mij en Christus tot stand brengen zijn, volgens de woorden van Sint Thomas, het geloof en de sacramenten: “De schakel tussen de kracht van Christus' lijden en ons wordt gevormd door het geloof en door de sacramenten, hoewel dit op geheel verschillende wijzen geschiedt: door het geloof wordt het contact gelegd door een daad van de ziel, terwijl de verbinding door de sacramenten tot stand gebracht wordt door het aanwenden van uitwendige zaken" Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 6[[t:IIIa q. 62 a. 6]]

Het is een geliefkoosde gedachte van Sint Thomas, dat het geloof werkelijk een contact met Christus is, een reëel, psychologisch contact, dat, eenmaal tot stand gebracht, den mens kan binnenleiden in de meest verborgen heerlijkheden van Christus' leven. Zonder dat geloof zijn wij dood voor Christus, gaat de stroom van zijn leven ons voorbij zonder in ons over te vloeien, gelijk een rots midden in de rivier ongeschokt blijft te midden van de meest onstuimige watermassa's.

Het geloof maakt den mens ontvankelijk voor de invloed van Christus; onder normale omstandigheden zal het uitgroeien tot het diepere contact van de hoop en de liefde; het geloof is echter de eerste enting van den mens op Christus, het is de voedingsbodem voor elke andere vruchtbaarheid. Zolang deze verbinding door het geloof niet tot stand is gebracht, is de grote verlossing niet onze verlossing, zijn de dingen van Christus ons niet eigen in de ware zin van het woord, en zijn wij, hoewel leden van het menselijk geslacht, geen ledematen van Christus.

Dit contact door het geloof is inderdaad de machtigste bovennatuurlijke realiteit. Ik behoef hier niet in discussie te treden over de redenen waarom de een gelooft en de ander niet; evenmin acht ik het nodig na te gaan aan welke minimum eisen het geloof moet voldoen om werkelijk het contact tussen de ziel en Christus te leggen. Het is voor ons doel voldoende te weten, dat iemand die gelooft zich de verlossing van Christus heeft eigen gemaakt. Het is de gewone weg waarlangs wij in aanraking komen met de verlossing van het kruis; vanuit iedere richting, vanuit het verleden of vanuit het heden, kan de verlossing door het geloof worden benaderd. Maria, de Moeder van God, trad door haar geloof in Christus' lijden binnen op hetzelfde ogenblik dat het plaats greep; Adam stortte er zich op het ogenblik van zijn zondeval blindelings in; en het zal het bezit zijn van de laatste generatie van het mensdom, door die wondervolle daad van de ziel waarover Sint Thomas in de boven aangehaalde tekst spreekt. Het contact door het geloof is altijd onmiddellijk, onverschillig of wij zeggen dat Christus zal lijden, of dat Christus geleden heeft. “Gelijk de Vaders van het Oude Verbond gered werden door hun geloof aan den toekomstigen Christus, zo worden wij gered door het geloof aan den Christus die reeds geboren is en geleden heeft." Summa Theologiae Tertia Pars q. 61 a. 4[[t:IIIa q. 61, a. 4]]

In onze dagen zijn wij minder gewoon te denken aan het geloof als aan een psychische band tussen de ziel en Christus; toch is dit de traditionele opvatting van deze wondervolle gave. Eenieder die in het bezit is van het geloof leeft in de bovennatuurlijke staat en derhalve in onmiddellijk contact met het leven van Christus, al zou hij overigens ook in staat van doodzonde verkeren. Het concilie van Trente heeft veel moeite gedaan om dit punt van de katholieke zedenleer duidelijk te maken. Alleen door de zonde van ongeloof scheurt de mens zich geheel los van Christus; door geen enkele andere zonde, hoe afschuwelijk ook, houdt de mens op aan Christus toe te behoren. Zolang zijn geloof een waarachtig geloof is, blijft hij een lidmaat van Christus' mystiek Lichaam, ook al is zijn ziel bevlekt met zware doodzonden. Dat waarachtige geloof, dat alleen gedood kan worden door een formele zonde van ongeloof, houdt hem zo nauw verbonden met het mysterie van Christus' dood, dat zijn bevrijding uit de valstrik der zonde, zelfs van de zware zonde, een normaal proces is van het bovennatuurlijk leven en geen wonderdadig ingrijpen. Weliswaar is het geloof van een in staat van doodzonde verkerenden gelovige een fides informis, een geloof dat beroofd is van de hogere levenskrachten der liefde, maar het is toch werkelijk een geloof. Wanneer wij deze functie van het geloof als de psychische band tussen Christus én de ziel uit het oog verliezen, dan wordt het katholicisme onbegrijpelijk. De Kerk zou, zoals dat in de lutherse theologie het geval is, worden tot een toevallige gemeenschap van de uitverkorenen. De Kerk wordt echter allereerst geconstitueerd door het geloof en haar krachten zijn voor diegenen, wier zielen die bereidheid tot antwoorden bezitten, die wij met name het geloof noemen. Als wij geloven, dat de Kerk voldoende macht bezit om de zonden uit te wissen, dan veronderstellen wij daarmede vanzelf dat de zonde kan samengaan met het lidmaat zijn van het mystieke Lichaam.

De daadwerkelijke inlijving in Christus geschiedt volgens Sint Thomas in drie graden: ten eerste door het geloof, ten tweede door de liefde tijdens dit 'leven en ten derde door het volledig bezit in de hemel. 1)

Het is waar dat het gehele streven van het geloof gericht is op de liefde, dat het geloof zonder de liefde ons uiteindelijk niet kan redden; niet minder waar is echter, dat de liefde niet kan bestaan zonder het geloof, terwijl de mens een waarachtig geloof kan hebben zonder de actuele liefde. Dit alles dient om te bewijzen, dat er in het geloof een instrumenteel element is, dat den mens in staat stelt voor zichzelf de poort te openen welke leidt tot de volmaakte vereniging met Christus. Een dergelijk instrumenteel element wordt niet gevonden in de liefde, omdat zij niet een middel is om in het bezit van God te komen, maar integendeel het feitelijke bezit van God is. Sint Thomas noemt het geloof een noodzakelijke gave voor de ziel, omdat het de oorsprong of het princiep is van het geestelijk leven. 1)

In de geestelijke orde neemt het geloof door deze uiterst voortreffelijke instrumentele werkdadigheid een geheel bijzondere plaats in, welke nog nader belicht zal worden wanneer wij ons de vraag zullen stellen of de mens nog andere middelen tot zijn beschikking heeft om deel te krijgen aau het verlossende leven van Christus. Laat ik nog eens herhalen, dat wij door het bezit van de liefde niet slechts deel krijgen aan Christus, maar dat wij daardoor feitelijk in. Christus zijn. De liefde is geen werktuig, terwijl het geloof een instrumentele rol vervult.

De sacramenten vormen werkelijk een geheel ander complex van middelen tot het uiteindelijke doel om in liefde met Christus verenigd te worden. De instrumentele werkdadigheid van het geloof, waarover wij zojuist gesproken hebben, wordt door de sacramenten aangevuld en meer effectief gemaakt; de sacramenten vervangen de instrumentele werkdadigheid van het geloof niet, maar zij maken zijn werkdadigheid, indien mogelijk, meer reëel en verschaffen in ieder geval aan zijn uitwerking meer zekerheid. De verhouding tussen het geloof en de sacramenten in hun werkdadigheid om de rechtvaardiging van den mens door de liefde te bewerkstelligen, vormt een belangrijk theologisch vraagstuk waarover wij straks meer zullen zeggen. De sacramenten zijn in wezen sacramenten van het geloof, sacramenta fidei, zoals Sint Thomas ze onveranderlijk noemt: zowel het geloof als de sacramenten bezitten een goddelijke instrumentele werkdadigheid, die den mens toegang zal verlenen tot de schatkamer van Christus' verlossing.

Ik kan dit hoofdstuk niet beëindigen, zonder een prachtige passage van Sint Thomas te vertalen, waarin hij beschrijft hoe God, zelfs in de ziel van den zondaar, het geloof in stand houdt, welke goddelijke werkdadigheid door hem genade wordt genoemd: “De genade brengt het geloof teweeg niet slechts wanneer het voor het eerst begint te leven in de ziel, mar ook wanneer het daar reeds lang verwijlt.... God bewerkt de rechtvaardiging van den mens op dezelfde wijze als «de zon het licht in de lucht. De genade is derhalve even krachtdadig wanneer zij met haar stralen den reeds getrouwen ge- 1) S. The0l., II1, 4. 8, a. 3. ) 'Theo0L., II-II, 4. 16, a. 1, ad 1. lovige beroert, als wanneer zij voor het eerst den ongelovige nadert, omdat het in beide gevallen haar eigen werkdadigheid is geloof voort te brengen: in den een zal zij het geloof versterken en doen groeien, terwijl zij in den ander een geheel nieuwe realiteit zal scheppen" 1 ).

De zon der goddelijke genade, eenmaal boven de horizon, laat de glans van het geloof doordringen in de geesten der mensen, en niets kan daaraan weerstaan behalve blinde hardnekkigheid en ongeloof.

SINT Thomas geeft in het derde deel van zijn Summa Theologica een uitmuntende definitie van het wezen der sacramenten: ,,Sacramenten zijn bepaalde uitwendige tekenen van het geloof, waardoor de mens gerechtvaardigd wordt 1 ). Zulk een definitie maakt de overgang van het geloof naar de sacramenten heel natuurlijk en gemakkelijk. De kracht der sacramenten kan nooit gescheiden worden van de kracht van het geloof; de beide bovennatuurlijke werkingen gaan hand in hand. Een sacrament is altijd een uitwendig teken, een hoogst concreet getuigenis van die meer verborgen eigenschap der ziel, welke den mens rechtvaardigt door hem met Christus in contact te brengen: het geloof:

Twee kwesties treden hier op de voorgrond: Ten eerste, waarom moet er een uiterlijk getuigenis of kenbaarmaking van het geloof zijn? Ten tweede, in hoeverre moeten wij aan deze tekenen een werkdadigheid toekennen, welke overeenkomstig hun letterlijke betekenis is? Het tweede punt, in welke formulering ook, maakt het gehele verschil uit tussen katholicisme en protestantisme, ja zelfs tussen jodendom en christendom. Het zal steeds het voornaamste onderwerp van dit wede vormen, vanuit welke gezichtshoek het ook wordt besproken, maar op het ogenblik zullen wij ons bezighouden met een andere zijde van de zaak: de fundamentele eenheid van de katholieke theorie over die middelen ter rechtvaardiging.

Het geloof en de sacramenten zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden, hoewel men het geloof een wijdere, oudere, een algemenere realiteit zou kunnen noemen. Het sacramentele systeem is geënt op het geloof; het is wezenlijk de uitvoerende macht of, zoals wij het zouden kunnen noemen, de beloning van ons geloof. Juist om wille van haar geloof worden 11111 de Knk ook nog deze krachtdadige middelen om Christus te bereiken geschonken, waardoor haar leden in staat wor- 1) S. Theo., II-II, 4. 4, a. 4, ad 3. ) 0,0., HL, q. 61, a., 4. den gesteld Christus niet slechts tot een geestelijk bezit, maar tot een physisch bezit te maken; het sacrament wordt alleen geschonken aan diegenen die geloof hebben, zoals ook blijkt uit de onderrichting van Christus in het zesde hoofdstuk van het Sint Jans evangelie. Hij, die het werk van God verricht door in Hem te geloven, dien de Vader heeft gezonden, is de enige aan wie Christus zijn Vlees als spijs en zijn Bloed als drank wil geven. Wij mogen hier toepassen het meer dan eens door Christus uitgesproken algemene beginsel betreffende het geestelijk welzijn: “Aan eenieder die heeft zal gegeven worden en hij zal overvloed hebben; maar wie niet heeft, hem zal nog ontnomen worden wat. hij bezit" (Mt. 25, 29)[b:Mt. 25, 29]. Om wille van haar overvloedig geloof worden aan de Kerk ook nog de schatten van haar sacramenten geschonken. Nooit zijn het geloof en de sacramenten gescheiden en wat op het eerste gezicht een uitzondering op deze regel schijnt te zijn, namelijk het Doopsel toegediend aan kleine kinderen, is niet anders dan een diepere toepassing daarvan.

Sint Thomas grijpt, in navolging van den heiligen Augustinus, terug op het geloof van de Kerk zelf om de eenheid tussen het geloof en de sacramenten van het geloof te handhaven. “In de Kerk van den Verlosser geloven de kleine kinderen door anderen, zoals zij ook door anderen beladen zijn met die zonden, welke in het Doopsel worden uitgewist"; de middeleeuwse doctor haalt deze woorden van Sint Augustinus aan en vult de gedachtengang van dezen kerkvader aan met de volgende pregnante woorden: “Het geloof van de gehele Kerk komt aan de kleine kinderen ten goede door de werking van den Heiligen Geest, die de Kerk één maakt en den een doet delen in de goederen van den ander" 2). Geen verwijt tegen de katholieke Kerk is zo ongerijmd als de beschuldiging, dat zij de macht van het geloof miskent door zo sterk de nadruk te leggen op het sacramentele leven.

De puritein, niet de protestant, is de eigenlijke vijand van het sacramentele systeem, genomen in de bredere betekenis van de thomistische definitie waarmede wij dit hoofdstuk begonnen zijn. Volgens den puritein heeft het geloof geen enkele hulp of bijstand nodig. De redenen welke de katholieke theologen aangeven voor het bestaan in de christelijke genadebedeling van deze uitwendige tekenen van het inwendige ge- 1) 2) 8. Theo1., II, 4. 68, a. 9, ad 2. 20' loof, zijn hoofdzakelijk van psychologische aard: zij beweren dat de sacramenten, gezien de menselijke natuur, noodzakelijk zijn voor een volledig ontplooid geloofsleven. Sint Thomas geeft een drievoudige reden aan voor de instelling der sacramenten. ') Deze drievoudige reden is in de grond echter enkelvoudig, namelijk de psychologie van den gevallen mens: ten eerste, het feit dat de mens bestaat uit geest en zinnen; ten tweede, de menselijke gebondenheid aan stoffelijke zaken, welke overwonnen moet worden door het geestelijk element in het stoffelijke; tenslotte vinden de menselijke vermogens, welke zich zo gemakkelijk verliezen in het uitwendige, in de sacramenten een hun passende stoffelijke werking, waardoor verlossing wordt bewerkstelligd.

Het zou gemakkelijk zijn dit onderwerp met behulp van de menselijke psychologie welke daarbij te pas komt, op boeiende wijze verder te ontwikkelen; het sacramentele leven der Kerk loont werkelijk een volmaakt begrip van de menselijke behoef ten. De sacramenten zijn, krachtens hun natuur, een uitbreiding van de menswording, een variant op het mysterie, uitgedrukt in de woorden: “En het Woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond" 2). Is niet de mensgeworden Zoon van God het Sacrament bij uitnemendheid, het magnum sacramentum, de zichtbaar gemaakte Onzichtbare? “Groot is het sacrament (heilsgeheim) van de godsdienst zoals het eensgezind wordt beleden: Hij verscheen in het Vlees en werd gerechtvaardigd door den Geest; Hij werd door de engelen aanschouwd en onder de heidenen gepreekt; Hij werd in de wereld gelovig aanvaard en opgenomen in de heerlijkheid" 3).

De boven aangehaalde definitie van het sacrament als een uitwendig getuigenis van het geloof in ons, is geen volledige bepaling van het christelijk sacrament, ofschoon zij als definitie van het sacrament in de breedste betekenis wel volledig is. Sint Thomas aarzelt nooit om aan sommige der voornaamste riten van de Oude Wet de naam van sacrament toe te kennen, maar hij verklaart steeds onomwonden, dat de macht van deze oud-testamentische sacramenten niet verder reikt dan een betekening van de inhoud van het patriarchale geloof, terwijl het christelijk sacrament een veel hogere graad van teken-zijn bezit, een teken namelijk, dat de uitwerking van het betekende in zich sluit. Het zou zeer onverstandig en bui- ) 8, 'Theo., IL, 4. 61, a. 1. ") J0. 1, 14. 3) 1 Tim. 3, 16. tengewoon bekrompen zijn, wanneer wij aan de door God ingestelde riten van het Oude Testament geen sacramentele waardigheid, zij het dan van lagere rang, zouden toekennen; het waren allen uitwendige tekenen van het geloof in de toekomstige verlossing. Zij waren een machtige hulp voor dat geloof, hoewel zij niet rechtstreeks oorzaak van genade waren.

Sint Thomas verdeelt het leven van het mensdom in vier tijdperken: de staat van onschuld voor de zondeval, de staat van zonde voor Christus, de staat van zonde na Christus en de staat van geluk in de hemel. Alleen in de tweede en derde staat zijn er voor den mens sacramenten noodzakelijk, maar zij bereiken hun volmaaktheid eerst in de staat van zonde na Christus. De zeven sacramenten van de christelijke genadebedeling zijn sacramenten in de hoogste zin van het woord, omdat zij de genade, het erfgoed van het geloof, niet alleen betekenen, maar deze ook bevatten en veroorzaken: “Onze sacramenten bevatten en veroorzaken de genade" 1 ).

Tegen de theorie dat God voor en na Christus verschillende sacramenten aan den mens gegeven heeft, brengt men als bezwaar naar voren, dat dit een verandering insluit van het goddelijk raadsbesluit. Het antwoord van Sint Thomas is enigszins vreemd, maar het geeft een volmaakte synthese van die brede beschouwingswijze van het sacramentele systeem, waarin het sacrament geldt als een zaak zo oud als de wereld: “Het antwoord op deze tegenwerping is als volgt: gelijk men van den vader van een gezin niet kan zeggen dat hij wispelturig is, wanneer hij voor zijn gezin verschillende regelingen treft voor de wisselende seizoenen en in zomer en in winter niet hetzelfde werk laat verrichten, zo kan men ook niet spreken van een veranderlijkheid in God, omdat Hij na de komst van Christus andere sacramenten instelde dan in de tijd van de Oude Wet; de laatste immers dienden als voorafbeeldingen van de genade, terwijl de eerste bestemd zijn om de reeds in ons levende genade in ons zichtbaar te maken" 2). 1) S. Theol., III, q. 61, a. 4, ad 2. 2) Iid., ad 3.

De gehele wezenheid van het sacrament bestaat in het leken-zijn; dat is zijn juiste bepaling. “Wij spreken nu meer in het bijzonder over de sacramenten voor zover zij een verwantschap bezitten met het teken." Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 1[t:IIIa q. 60 a. 1] Wij mogen geen enkel, zelfs niet het meest verheven sacrament beroven van deze constituerende eigenschap, de verwantschap met het teken. De grootste realist in de katholieke theologie over de sacramenten belijdt, indien hij rechtzinnig is, vrijmoedig zijn geloof, ik zeg niet in de zinnebeeldige aard van het sacrament, maar in de aanwijzende of, zo men er de voorkeur aan geeft, de tegenwoordigstellende aard van het sacrament als teken. Zoals wij straks zullen zien is deze tekenkracht in een en hetzelfde sacrament niet enkelvoudig, maar veelvuldig; het sacramentele element be-tekent verscheidene zaken op verschillende wijzen. Niettemin is er een zekere duidelijke bepaling, werkt de tekenkracht alleen binnen een duidelijk omschreven omtrek van de be-tekening die door God zelf getrokken is. Alleen de goddelijke instelling is rechtstreeks verantwoordelijk voor de keuze van deze tekenen, welke ons, wederom volgens de woorden van Sint Thomas, gegeven zijn, als een duidelijker uitbeelding van de genade van Christus, waardoor het menselijk geslacht geheiligd wordt." Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 1[t: IIIa q. 60 a. 5 ad 3] Sint Thomas voegt hier met de hem eigen vrijmoedige manier van uitdrukken aan toe, dat deze nauwkeurige omschrijving van de sacramentele tekenen de weg ter zaligheid geenszins verengt, omdat de zaken, welke voor het gebruik der sacramenten onontbeerlijk zijn, ofwel algemene gebruiksvoorwerpen zijn, ofwel met enige inspanning gemakkelijk kunnen worden verkregen. vgl: Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 1[[[t: IIIa q. 60 a. 5 ad 3]]] De sacramenten zijn dus waarlijk tekenen van de hemel. Op geen enkel andcr gebied van het menselijk leven geeft het uitwendige teken zulk een getuigenis van het inwendig gebeuren. Sint Thomas geeft in de zestigste quaestio van zijn Summa een waarlijk klassieke weergave van de kracht van het sacramentele teken; ik meen in de belangrijkheid van deze passage voldoende rechtvaardiging te vinden om haar geheel te vertalen: “Mijn antwoord is, dat het sacrament in eigenlijke zin is ingesteld om onze heiligmaking uit te beelden; hierin kunnen wij drie phasen onderscheiden, namelijk de oorzaak van onze heiligmaking: het lijden van Christus; vervolgens het roezen van onze heiligmaking: de genade en de bovennatuurlijke deugden; tenslotte het laatste doel van de heiligmaking: het eeuwige leven. Deze drie phasen worden alle door de sacramenten uitgebeeld; derhalve is een sacrament zowel een herinneringsteken van hetgeen in het verleden is geschied, namelijk het lijden van Christus, als een aanwijzend teken van hetgeen het lijden van Christus in ons uitwerkt, namelijk de genade, als tenslotte een voorteken, of voorspellend teken van de toekomstige heerlijkheid". Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 1[t:IIIa q. 60 a. 3]

Ieder sacrament verkondigt dus iets; het brengt het verleden terug, geeft stem aan het heden, openbaart het toekomstige. Het zou geen sacrament zijn, wanneer het niet langer als een teken iets onzichtbaars aanduidde; in ieder sacrament is er een verleden, een heden en een toekomst; de dood van Christus is zijn verleden, de verheffing tot het bovennatuurlijk leven zijn heden en de eeuwige heerlijkheid zijn toekomst. Het kan hemel en aarde, tijd en eeuwigheid omvatten, omdat het een teken is; ware het slechts een genade, dan zou het niet meer zijn dan een gift van het ogenblik, maar als teken weerspiegelt het het gehele verloop van de geestelijke wereld: “Want zo dikwijls gij dit brood eet en de kelk drinkt, verkondigt gij de dood des Heren, totdat Hij komt" (1 Kor. 11, 26)[b:1 Kor. 11, 26]. Wat Sint Paulus met betrekking tot de Eucharistie zegt over het verkondigen van een gebeurtenis uit het verleden, geldt op andere wijze evenzeer voor alle andere sacramenten. De boven geciteerde tekst van Sint Thomas wordt door hem op elk der zeven sacramenten toegepast.

Wij zullen een vergelijking maken, om deze allerbelangrijkste rol van de sacramenten als tekenen van God vollediger te belichten. Indien mijn hart getroffen wordt door Gods genade, dan is zulk een geestelijk verschijnsel, hoe verheven en wondervol ook, geen teken van iets anders; dat is wezenlijk een zaak van het ogenblik en eindigt als het ware in zichzelf. Het sluit geen enkele betekening in zich van iets verledens, hedens of toekomstigs. Zulks is niet het geval met de sacramenten; zij maken het mogelijk ver uiteenliggende dingen in één punt te laten convergeren; historische gebeurtenissen van eeuwen geleden worden door hen met grote realiteit voor ons hernieuwd en op een zeer bepaalde wijze beleven wij tevoren de toekomst. Dit alles is mogelijk door de kracht van het teken, welke tekenkracht, om het modern uit te drukken, de uiteenliggende gebeurtenissen filmt om ze thans voor ons uit te beelden.

“O heilig Gastmaal, waarin Christus wordt genuttigd; de herinnering aan zijn lijden wordt gevierd, de ziel met genade wordt vervuld en ons een onderpand wordt gegeven van de toekomende heerlijkheid!" Antifoon: 0 sacrum convivium. Antifoon: 0 sacrum convivium. Wanneer wij dit vers uit het officie van het Allerheiligst Sacrament vergelijken met de boven geciteerde tekst uit de Summa, dan verraadt het onmiddellijk Sint Thomas als den auteur. Maar al wordt deze functie van alomvattende tegenwoordigstelling der geestelijke orde door de Eucharistie op meer verheven wijze verricht, zij wordt door de andere sacramenten, elk op eigen wijze, evenzeer uitgeoefend. Alle sacramenten verlenen ons de heerlijke macht om uit het heden te treden. Wij zouden ons veel verwarring besparen omtrent de leer over de sacramenten en meer in het bijzonder over de Eucharistie, wanneer wij de elementaire definitie van het sacrament, dat het een tekenverhouding is, nooit uit het oog verloren. Elke in een sacrament aanwezige realiteit wordt diepgaand gewijzigd door de wet van het teken. Het Doopsel, om slechts één sacrament te noemen, is niet zonder meer een reiniging der ziel, maar het is een zuivering der ziel waarbij wij met Christus worden begraven en wederom met Hem verrijzen. Het Doopsel is niet slechts het heden, maar het is ook het verleden en de toekomst. “Weet gij niet, dat gij allen, die gedoopt zijt tot de gemeenschap met Christus Jesus, dat wij gedoopt zijn tot de gemeenschap met zijn dood? In die gemeenschap met zijn dood zijn wij dus begraven met Hem door het Doopsel, opdat ook wij een nieuw leven zouden leiden. Zoals Christus door de glorie van den Vader uit de doden is opgewekt. Want wanneer wij met Hem zijn saamgegroeid door het beeld van zijn dood, dan zullen wij het ook zijn door dat van zijn verrijzenis." (Rom. 6, 3-6)[b:Rom. 6, 3-6]

De gangbare definitie van het sacrament als een uitwendig teken van een inwendige genade zou voor Sint Thomas zeker te bekrompen zijn, indien met deze inwendige genade niets anders werd bedoeld dan de ogenblikkelijke omvorming der ziel. Dit zou slechts een derde zijn van de sacramentele functie. Bedoelen wij met deze inwendige genade echter tevens de oorzaak dier genade: d.i. het lijden van Christus, en het doel van deze genade: d.i. het eeuwige leven, dan kan deze definitie als volledig worden beschouwd. De kracht van het sacramentele teken te beperken tot het heden, namelijk tot de omvorming der ziel op 't moment dat het sacrament wordt toegediend, zou een niet gerechtvaardigde beperking zijn van de sacramentele leer en zou de taal van de Heilige Schrift voor een groot deel onbegrijpelijk maken. Hoe zou bijvoorbeeld de Eucharistie een herinnering aan Christus kunnen zijn, wanneer zij alleen maar een bovennatuurlijke voeding der ziel was? Door de woorden van Christus: “Doet dit tot mijn gedachtenis" (Lc. 22, 19)[b:Lc. 22, 19] verkreeg de Eucharistie een historische strekking, welke niet aanwezig is in de geestelijke opheffing van de individuele ziel. Een gedachtenis is wezenlijk een teken, een gedenkstuk, iets dat in betrekking staat tot een bepaalde daad of persoon uit het verleden.

Sint Thomas stelt als axioma vast, dat een sacrament altijd een zinnelijk waarneembaar iets is. Een zuiver geestelijk iets, een daad van het verstand of de wil, zou nooit de rol van het teken, zo eigen aan het sacrament, kunnen vervullen; het teken daarentegen maakt het geestelijk proces van het verstands- en wilsleven uiterlijk kenbaar: “De werkingen van het geestesleven hebben niet het karakter van een teken". Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 4 ad 1[t:IIIa q. 60 a. 4 ad 1]

Een zeer beknopte definitie van het teken, afkomstig van den heiligen Augustinus, wordt door Sint Thomas in dezelfde passage aangehaald: “Een teken is iets, dat behalve de indruk die het op de zintuigen maakt, ook nog de gedachten van iemand op iets anders richt". Wanneer ik het doopwater zie uitstorten over het hoofd van_den katechumeen en de woorden hoor welke de priester daarbij uitspreekt, dan legt mijn geest, gestuwd door deze uitwendige riten en tekenen, een lange weg af. Ik keer terug naar de Jordaan, waar Christus juist gedoopt wordt; ik keer terug naar Calvarië, waar water en bloed vloeien uit de zijde van Christus; mijn geest snelt vooruit naar de schare die staat voor de Troon van God, gehuld in witte gewaden gereinigd in het Bloed van het Lam; en, nog stoutmoediger, mijn geest schouwt rechtstreeks in het diepste der ziel van den dopeling en onderscheidt deze ziel van alle andere niet-gedoopte zielen door dat geestelijk zegel, waardoor zij lidmaat van Christus wordt. Het sacramentele teken is overvol van deze geestelijke visioenen van mijn geloof.

Wanneer wij spreken van tekenen, dan bedoelen wij natuurlijk woorden zowel als zaken; de woorden zijn dikwijls noodzakelijk om de betekenis van de zaak te vervolledigen. “Wanneer er woorden over de dingen in de sacramenten worden gesproken, dan is deze toevoeging van woorden niet overbodig, omdat het een door het ander nader wordt bepaald." Summa Theologiae Tertia Pars q. 60 a. 6 ad 1[t:IIIa q. 60, a. 6 ad 1].

In een reeds vroeger aangehaalde tekst maakt Sint Thomas scherp onderscheid tussen de twee voor ons liggende wegen, welke onmiddellijk naar het lijden van Christus voeren: “een daad van de ziel en het gebruik van uitwendige zaken". De eerste is het geloof, de laatste het sacrament. Wij moeten dit onderscheid volledig laten gelden. De “uitwendige zaken" zijn een even zekere weg naar Christus als de "daad van de ziel". De sacramentele tekenen, want dat zijn de "uitwendige zaken" waarover in het onderscheid van Sint Thomas sprake is, zijn in Gods Voorzienigheid een geheel onderscheiden bovennatuurlijke wereld geworden, even reëel als de bovennatuurlijke wereld der genaden, welke aan de zielen der mensen geschonken worden; tegelijkertijd zijn deze gezegende tekenen volkomen onderscheiden van de daden der menselijke ziel, die gesteld worden onder de ingeving van den Heiligen Geest. Het zijn zichtbare dingen, tastbare realiteiten, geen inblazingen van den Geest in de harten der mensen. De sacramentele tekenen zijn niet louter hulpmiddelen voor het menselijk geheugen, of alleen maar een geschikte herinnering aan het Onzichtbare. “Indien iemand zegt, dat de sacramenten zijn ingesteld alleen om het geloof te bevorderen: hij zij in de hun.” === 2) Gods greep op de uitwendige zaken is even direct als op de zielen der mensen. Evenals onze zichtbare planeet wordt de bovennatuurlijke wereld der zaligmaking verdeeld in land en water. De genaden van den Heiligen Geest zijn het water; de uitwendige zaken, de sacramenten, zijn het land. ) S. Thcol., 2) Cone. van Trente, Sess. VII.

HET zou van weinig trouw aan het katholieke denken getuigen, indien het misbruik, door het protestantisme gemaakt van het begrip van het sacramentele teken, in staat was den katholieken theoloog bevreesd en schuchter te maken om de wonderen van deze goddelijke tekenen openlijk te verkondigen. Wij, katholieken, geloven meer dan wie ook dat de sacramenten tekenen, gedachtenissen, monumenten zijn van het verleden. Indien wij dit niet deden en tegelijkertijd trachtten de kern van, het sacrament te behouden, dan zouden wij zijn ware aard vernietigen door het tot een zuiver geestelijk iets te maken, en zo zouden wij door een andere deur de nacht van het protestantisme binnengaan. De sacramenten zijn tekenen; laten wij deze lofzang te allen tijde zingen; het zijn tekenen van God, het zijn de meest volmaakte tekenen, omdat zij, volgens Sint Thomas, bevatten én uitwerken hetgeen zij betekenen. “De sacramenten van de Nieuwe Wet zijn tegelijk oorzaak en teken en daarom zegt men gewoonlijk, dat zij uitwerken wat zij uitbeelden. Hieruit blijkt ook, dat zij in de volmaakte zin van het woord sacramenten zijn, niet alleen onder het opzicht van teken, maar ook onder het opzicht van oorzaak." Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 1 ad 1[t:IIIa q. 62 a. 1 ad 1] Hierin verschillen zij diepgaand van de sacramenten der Oude Wet. “De sacramenten van de Oude Wet bezaten in zichzelf niet de macht om de genade ter rechtvaardiging uit te werken, maar zij betekenden slechts het geloof waardoor men gerechtvaardigd werd." Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 1 ad 1[t:IIIa q. 62 a. 6] “Onze sacramenten echter bevatten en veroorzaken de genade." Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 1 ad 1[t:IIIa q. 61 a. 4 ad 2] Zoals reeds in een vorig hoofdstuk te verstaan werd gegeven, maken deze pregnante woorden het katholicisme tot wat het is.

De grote, door ons sacramenten genoemde tekenen van God zijn niet alleen in staat ons aan de goddelijke dingen te herinneren, maar zij doen de dingen van God ook herleven. Het zijn machtige werktuigen of instrumenten in de hand van God; het zijn tekenen welke tegelijkertijd werktuigen zijn in de handen van Christus, “die werkt tot nu toe". Dit is het diepgaande thomistische begrip over de sacramenten, dat het werktuigen van God zijn, omdat zij bovennatuurlijke effecten teweeg brengen, zodat zij waarlijk vaten van genade genoemd kunnen worden.

Het denkbeeld van een werktuig van God betekent voor Sint Thomas de vereniging van de rol van teken en oorzaak in één begrip. Een werktuig is krachtens zijn wezen een oorzaak en indien het zodanig is, dat de geschiktheid voor het werk waarvoor het bestemd is aan eenieder duidelijk blijkt, dan kan het ook als teken dienen. Is het zwaard niet een zinnebeeld zowel als een werktuig van kracht? De man die mij met getrokken zwaard nadert, verkondigt niet alleen mijn noodlot, maar legt het ook ten uitvoer, omdat een zwaard het geschiktste en meest directe instrument is om te doden. “Een instrumentele oorzaak kan teken van een verborgen effect genoemd worden, omdat het niet alleen de oorzaak is, maar ook in zekere zin een effect, voor zover het gehanteerd wordt door de hoofdoorzaak." Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 1 ad 1[t:IIIa q. 62 a. 1 ad 1] De man die het ontblote zwaard hanteert is in werkelijkheid de hoof door zaak. Ik ben niet bang voor een zwaard dat niet omkneld wordt door de vuist van een man, evenmin ben ik bevreesd voor een menselijke hand zonder die vreselijke verlenging met een stalen zwaard; maar de man en het zwaard samen zijn overweldigend, als oorzaak en als teken. Het zwaard is het teken van het effect, dat mijn vijand, die dreigend op mij afkomt, op het oog heeft.

Wij zullen echter deze gruwzame vergelijking laten varen om over te gaan tot onze eigen serener sfeer van symbolen. Het water van het Doopsel, tezamen met de gesproken woorden, verkondigen het verschijnsel, van een reiniging, een zuivering; op zichzelf zouden deze uitwendige dingen slechts een vaag teken zijn, maar het is de hand van Christus die het water uitstort, en het is de mond van Christus die de woorden uitspreekt: het zijn waarlijk werktuigen van Christus, zoals Sint Thomas voortdurend zegt; door middel van het water en de woorden reinigt Christus in letterlijke zin niet het lichaam, maar de ziel. “Opdat Hij haar (de Kerk) zou heiligen door haar te reinigen in het bad van het water, vergezeld van het woord des levens." (Ef. 5, 26)[b:Ef. 5, 26]

Betekening en uitwerking van het geestelijke, van het geloofsmysterie, zijn onafscheidelijk in het christelijk sacrament verenigd. Indien het sacrament niet meer was dan een teken van het geestelijke, dan zou het in niets verheven zijn boven de riten van de Oude Wet; ware het daarentegen louter oorzaak, dan zou het onmiddellijk zijn gehele historische waarde verliezen, het zou geen enkel verband meer bezitten met die grootse historische gebeurtenis van Christus' dood. Waar Sint Thomas in zijn Summa over de sacramenten handelt, is het daar niet het hoofdthema van iedere pagina, dat de sacramenten tegenwoordigstellingen zijn van de dood van Christus? De oorzaak van elke in de geschiedenis voorgekomen vervalsing of afwijking van de traditionele leer der sacramenten moet gezocht worden in het feit, dat mensen, die beter dienden te weten, op een of andere wijze het juiste inzicht hadden verloren in het noodzakelijk samengaan van teken en oorzaak. Deze beide begrippen zijn in deze materie over de sacramenten absoluut onafscheidelijk. Het sacrament moet op zó danige wijze oorzaak zijn, dat het feitelijk een tegenwoordigstelling is van het verleden, het heden en de toekomst, en het moet op zódanige wijze teken zijn, dat het feitelijk een uitwerking is van hetgeen het aanduidt.

Laat ik om een duidelijk voorbeeld te geven even op de zaak vooruitlopen. De Eucharistie zou geen sacrament zijn, indien het geen oorzaak, geen tot stand brengen was van het mysterie van Christus' dood; evenmin zou de Eucharistie een sacrament zijn, indien dit teweegbrengen van Christus' dood niet geschiedde onder tekenen en symbolen. Laten wij, terwille van de duidelijkheid, eens een uitermate stoutmoedige hypothese stellen. Indien de priester aan het altaar Christus vanuit de hemel tegenwoordig bracht in zijn natuurlijke staat als volwassen man, dan zou men hieraan in geen geval een sacramenteel karakter kunnen toekennen, omdat het eigen wezen van een sacrament, het voorstellend teken, zou ontbreken. Wij kunnen nooit genoeg· de nadruk leggen op dit aspect der sacramentele theologie; voor alles en boven alles hebben wij te doen met tekenen en symbolen en niet met de dingen in hun eigen gedaante. De Eucharistie heeft, als het volmaaktste sacrament, een sterker uitbeeldend karakter dan welk ander sacrament ook. In de Eucharistie komen wij nooit in aanraking met Christus in zijn natuurlijke staat. Indien Christus, bij wijze van spreken, op een of ander moment onder eigen gedaante het sacramentele proces zou binnentreden, dan zou het sacrament onmiddellijk zinloos worden. Hij moet tegenwoordig zijn onder andere gedaante om het karakter van het sacrament als teken te behouden. Deze tekenen en symbolen, welke de wezenselementen van de sacramentele wereld vormen, zijn tegelijkertijd machtige hulpmiddelen van God. Het zijn instrumenten van God; zij zijn als een metalen zegelring in zijn hand, waarmee Hij onder de druk van zijn almacht het geloofsmysterie in reliëf brengt, zelfs het mysterie van het Lichaam en Bloed van Christus.

Indien wij in onze kerken Christus in zijn eigen persoonlijke gedaante zouden ontmoeten, dan zouden zulke genadevolle ontmoetingen niets gemeen hebben met wat wij noemen de sacramentele tegenwoordigheid. Zijn tegenwoordigheid in het sacrament moet werkelijk zodanig zijn, dat zij nooit anders kan worden waargenomen dan door het oog van het geloof. Men kan terecht zeggen, dat de ware aard van de sacramentele tegenwoordigheid elke waarneming en elke ervaring, zelfs van de hoogste orde, te boven gaat, omdat noch mens, noch engel een waarnemingsvermogen bezit, dat in overeenstemming is met de zijnssfeer van het sacrament.

Sint Thomas heeft het de moeite waard geacht een artikel Ic wijden aan de vraag, of het Lichaam van Christus, zoals het in de Eucharistie tegenwoordig is, door een of ander oog, welk dan ook, kan worden waargenomen. “Zoals het Lichaam van Christus in dit sacrament tegenwoordig is, kan het noch door de zintuigen, noch door de verbeelding worden waargenomen, maar alleen door het geestelijk oog, namelijk het verstand. Het wordt evenwel door de verschillende verstandelijke vermogens in onderscheiden graden gezien. Omdat de zijnswijze van Christus in dit sacrament geheel bovennatuurlijk is, is Christus uiteraard alleen zichtbaar voor het bovennatuurlijk verstand, namelijk het goddelijk verstand, terwijl ook voor het verstand van den gelukzalige, engel of mens, de eucharistische Christus waarneembaar is, omdat het verstand van den gelukzalige deel heeft aan de helderheid van het goddelijk verstand en de bovennatuurlijke dingen ziet in het licht van het goddelijk wezen. Het verstand van den mens hier op aarde echter kan de sacramentele tegenwoordigheid van Christus, zoals alle andere bovennatuurlijke zaken, niet anders waarnemen dan door het geloof, evenmin als het verstand van een engel daartoe in staat is wanneer het aan zijn eigen natuurlijke krachten wordt overgelaten." Summa Theologiae Tertia Pars q. 76 a. 7[t:III q. 76 a. 7]

DE sacramentele wereld is een geheel nieuwe schepping van God, volkomen onderscheiden van de wereld der natuur en zelfs van de wereld der geesten. Het zou theologisch zeer onjuist zijn te zeggen, dat de zijnswijze van de geestelijke realiteiten welke wij hier op aarde in de sacramenten bezitten gelijkt op die van de engelen. Er bestaat niets dergelijks, de sacramentele zijnssfeer is enig. De taal van engelen noch mensen kan ons helpen uitdrukking te geven aan de sacramentele realiteiten. De sacramenten zijn een nieuwe schepping met geheel nieuwe wetten. Zij zijn “het heilsgeheim, dat van eeuwigheid verborgen was in God, den Schepper aller dingen, opdat thans door middel van de Kerk de veelzijdige wijsheid van God bekend zou worden gemaakt aan de hemelse heerschappijen en machten." (Ef. 3, 9-10)[b:Ef. 3, 9-10]

De sacramentele wereld wordt gevormd door de scheppende macht van de symbolen, door de vruchtbare werkdadigheid der tekenen, door de ongelooflijke rijkdom waarmee eenvoudige dingen in de hand van God geestelijke realiteiten voortbrengen, ja zelfs opnieuw voortbrengen in haar historische omgeving, en dit alles is ongekend in enige andere zijnswereld. Noch in de hemel, noch op de aarde vindt men iets dergelijks als de sacramenten en het zou een grove miskenning zijn van hel sacramentele karakter, wanneer men ze slechts beschouwde als sluiers van meer zelfstandige geestelijke realiteiten.

De sacramenten omsluieren niets, wat dan ook, maar zij zijn volkomen zelfstandige realiteiten met een eigen bestaansrecht; zij zijn geen zwakke en geringe afschaduwing van het en of ander, maar zij zijn de kracht en de werking van God. “Ons lichamelijk oog wordt door de sacramentele gedaanten, waaronder Christus tegenwoordig is, verhinderd het lichaam van Christus rechtstreeks te zien, niet alleen als door een soort dekmantel, zoals wij iets niet kunnen zien dat onder een stoffelijke sluier verborgen is, maar omdat het Lichaam van Christus geen enkele verhouding heeft tot de zijnssfeer welke het sacrament omgeeft." Summa Theologiae Tertia Pars q. 76 a. 7 ad 1[t:IIIa q. 76 a. 7 ad 1]

De sacramenten hebben een eigen bestaanswijze, een eigen psychologie, een eigen genade. Zo zij al geen wezenheden zijn in dezelfde zin als de mens, of een engel een wezenheid is, het zijn niettemin wezenheden, welke een zeer sterke overeenkomst hebben met de natuur van God. Wij voelen ons ongetwijfeld voortdurend geneigd om de sacramenten te classificeren onder de gewone titels der menselijke begrippen; laten wij er echter steeds aan denken, dat de sacramentele gedachte volstrekt sui generis, volstrekt eigensoortig is, en dat elke vermenselijking en zelfs elke vergeestelijking van de sacramentele gedachte een gevaar betekent voor onze theologie. Zelfs een schriftgeleerde in Israël kon met recht verbaasd zijn over de· aard van de sacramentele macht om nieuw leven te schenken: “Jesus antwoordde en zeide tot hem: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: zo iemand niet opnieuw wordt geboren, kan hij het koninkrijk Gods niet aanschouwen. Nicodemus zei Hem: Hoe kan een mens geboren worden, wanneer hij reeds op leeftijd is? Kan hij soms terugkeren in de schoot zijner moeder, en opnieuw geboren worden? Jesus antwoordde: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: zo iemand niet geboren wordt uit water en Geest, kan hij niet ingaan in het koninkrijk Gods. Wat uit het vlees is geboren, is vlees; en wat uit den Geest is geboren, is geest. Verwonder u niet, omdat Ik u zeide: gij moet opnieuw worden geboren. De wind waait waar hij wil, en gij hoort zijn gesuis; maar gij weet niet, vanwaar hij komt en waarheen hij gaat; zo gaat het iedereen, die uit den Geest is geboren. Nicodemus antwoordde Hem: Hoe kan dit geschieden? J esus gaf hem ten antwoord: Zijt gij de leraar van Israël, en begrijpt gij dit niet?" (Joh. 3, 3-10)[b:Joh. 3, 3-10]

De sacramenten hebben nieuwe mogelijkheden geopend voor het menselijk denken en het gaat steeds met geestelijk: verlies gepaard, wanneer men, ongetwijfeld met de beste bedoelingen, over de sacramenten spreekt in termen welke alleen toepasselijk zijn op de natuurlijke staat van mens, engel of van Christus zelf. Het formuleren van de leer over de Eucharistie, om slechts één sacrament te noemen, in bewoordingen welke alleen van Christus' natuurlijk leven kunnen gelden, betekent het verlaten van een geheel nieuwe wereld der goddelijke openbaring. De sacramenten nemen niet de plaats in van iets anders, maar zij zijn hun eigen doel en rechtvaardiging. Zij brengen hun eigen genade voort op geheel andere wijze dan alle andere vormen van deelhebbing aan het goddelijk leven. Het sacrament, zegt Sint Thomas, “wordt voltrokken door de kracht van God en niet door de heiligheid van den mens die het toedient of ontvangt." Summa Theologiae Tertia Pars q. 68 a. 8[t:IIIa q. 68 a. 8]

Ik aarzel niet hier een moeilijke passage uit de Summa te vertalen, waarin Sint Thomas in beknopte philosophische taal de diepste oorspronkelijkheid van het sacramentele begrip vaststelt. Het sacrament van de Nieuwe Wet is een instrumentele oorzaak van genade. De sacramenten der Nieuwe Wet bevatten derhalve de genade niet als iets gelijksoortigs, zoals sommige oorzaken, zogenaamde univoque oorzaken, een effect bevatten dat gelijksoortig is aan de oorzaak zelf; ook bevatten zij de genade niet in een of andere eigen, blijvende vorm, welke overeenkomt met de effecten, vervat in niet univoque oorzaken, zoals bijvoorbeeld de dingen die worden voortgebracht vervat liggen in de kracht van de zon. Het sacrament van de Nieuwe Wet bevat echter de genade als een zekere instrumentele kracht, welke vloeiend (fluens) is en een onvolledig zijn bezit." Summa Theologiae Tertia Pars q. 68 a. 8[t:IIIa q. 68 a. 8] Ter verduidelijking zullen wij dit stuk philosophie, dat werkelijk een gouden sleutel is om de sacramentele realiteit voor ons verstand toegankelijk te maken, op eenvoudiger wijze nader bespreken.

De mens brengt zijn kroost voort in volkomen gelijkheid van natuur, dat wil zeggen, het kind is evenzeer mens als de vader. De scholastieke wijsgeer schrijft aan de zon, het middel punt van warmte, licht en leven, een wonderlijke kracht loc om de verschillende vormen van leven op onze planeet voort te brengen. De zon is werkelijk de oorzaak van het plantenleven in onze velden, maar zij is geen univoque oorzaak, omdat de grote zon geen kleine zonnetjes op deze aarde voortbrengt; zij brengt vormen van leven voort, welke geheel verschillen van haar eigen wezenlijke elementen. Een sacrament is echter noch het een, noch het ander: zijn effecten zijn niet alleen van geheel andere aard dan het sacrament zelf, maar het veroorzaakt deze effecten bovendien zonder die blijvende, evenredige en geëigende kracht welke men aan de zon toekent. Het sacrament bezit niet zulk een bestendig en stabiel zijn. Indien een sacrament in zijn natuurlijk zijn stabiel was en voortdurend genade en leven zou uitstralen, dan zou het geen sacrament zijn. In al zijn realiteit is het sacrament, volgens Sint Thomas, een vloeiende kracht met een onvolledig zijn: Virtus, quae est fluens, et incompleta in esse naturae. Summa Theologiae Tertia Pars q. 62 a. 3[t:IIIa q. 62 a. 3] Ik vraag mijn lezers geen excuus, dat ik een beroep heb gedaan op hun speculatief vermogen teneinde hun een helder inzicht te verschaffen in de waarheid, dat wij in de sacramenten te doen hebben met realiteiten welke ons als het ware ontsnappen, in die zin, dat wij nooit van welk sacrament ook kunnen zeggen, dat het Christus is, of de Heilige Geest, of een engel, of een mens in hun natuurlijke wijze van bestaan, hoewel wij van het sacrament zouden kunnen zeggen, dat het, zo nodig, Christus zelf kan zijn; dan is het echter niet de natuurlijke Christus, maar de sacramentele Christus, en dat is geheel iets anders. Wanneer mijn lezers deze waarheid eenmaal volkomen beheersen, dan betekent dit voor hen een groot gewin.

Om alles kort samen te vatten: onze devotie en onze liefde voor de sacramenten zullen de hoogste graad van zuiverheid en innigheid bereiken, wanneer wij doordrongen zijn van het feit, dat het koninkrijk van God werkelijk in deze uitwendige, onbetekenende zaken gevonden wordt, omdat het tekenen zijn van geestelijke dingen, maar tekenen, zoals wij reeds herhaaldelijk hebben gezegd, vol van goddelijke werkdadigheid: .Zintuiglijk waarneembare zaken hebben, wat betreft hun natuurlijk zijn, niets te maken met de dienst van het koninkrijk van God, maar alleen voor zover zij tekenen zijn van geestelijke zaken wordt het koninkrijk van God in haar gevonden" 2).

Men kan terecht zeggen, dat het wezenlijke verschil tussen katholicisme en protestantisme hierin bestaat, dat het laatste blind is voor de dingen van die geestelijke wereld, welke gelegen is tussen het geschapene en den ongeschapen God: de sacramentele wereld, welke noch natuur, noch godheid is en toch aan beiden deel heeft. Of, anders uitgedrukt, het protestantisme ontkent, althans grotendeels, het feit, dat er heiligmakende werkingen zijn, welke niet de persoonlijke daad van den mens zijn, maar het sacramentele effect. De sacramentele wereld is waarlijk een mystieke wereld in de beste zin van het woord: zij is een realiteit, hoewel haar de stabiliteit van het zijn niet toekomt. Elke poging die wij aanwenden om de sacramentele gedachte te ontwikkelen, zal beloond worden met heerlijke vruchten voor ons geestelijk leven. Het zal ons maken tot ware mystici. Onze kostbare sacramenten vormen in hun werkdadigheid werkelijk een onafgebroken stroom van leven en licht; zij hebben meer overeenkomst met de door de moderne wetenschap ontdekte uitstralende natuurkrachten, dan met de hechte massa van onze planeet. De bepaling der sacramenten door Sint 'Thomas als ,een vloeiende kracht" brengt ons in herinnering het visioen van Ezechiël: ,,En de levende wezens zagen er als volgt uit: hun uiterlijk geleek op gloeiende kolen vuur en op brandende fakkels. Midden tussen de levende wezens zag men de gloed van vuur en bliksemschichten die uit het vuur schoten heen en weer bewegen. En de levende wezens gingen heen en weer, zodat het geleek op het flikkeren van de bliksem" 1). De sacramentele stroom is werkelijk de stroom van Christus' Bloed: ieder sacrament is op zijn eigen wijze het vuur der lief de van den aan het kruis stervenden Christus. Het zal misschien de meeste voldoening geven, wanneer wij de sacramentele gedachte in praktijk brengen door de sacramenten te beschouwen als mysterievolle dragers van alle in Christus' dood aanwezige krachten. ,,De schakel tussen de kracht van Christus' lijden en ons wordt gevormd door het geloof en door de sacramenten, hoewel dit op geheel verschillende wijzen geschiedt: in het geloof wordt het contact gelegd door een daad van de ziel, terwijl de verbinding in de sacramenten tot stand gebracht wordt door het aanwenden van uitwendige zaken." 2)

Laten wij dit onderscheid van Sint Thomas steeds goed voor ogen houden. Onze persoonlijke handelingen brengen ons in contact met Christus; hierover bestaat tussen katholieken en protestanten overeenstemming. Doch ook het gebruik van uitwendige zaken, van de sacramentele tekenen, verbindt ons zowel historisch als feitelijk met Christus. Dit laatste is een ·ven groots verschijnsel als het contact door het geloof, en de katholiek bezit hierin een zeer grote zekerheid omtrent zijn toenadering tot Christus, hetgeen den protestant wordt ontzegd. Dit sacramenteel contact met den reêlen Christus aan het kruis wordt door Sint Thomas zeer realistisch opgevat. Volgens hem zou het christelijk sacrament niet kunnen bestaan, indien Christus zelf geen historisch bestaan had gehad. Het geloof in Christus was mogelijk, voordat Hij in de werkelijk heid van het vlees verscheen, maar het christelijk sacrament vooronderstelt de natuurlijke en historische tegenwoordigheid van Christus hier op aarde. De reden hiervan is, dat Christus in het vlees ,de werkoorzaak is van alle krachten in het christelijk sacrament. Een werkoorzaak nu moet allereerst een werkelijk bestaan bezitten: ,,Wat niet in de natuur bestaat, kan geen werkdadigheid verlenen aan het gebruik van uitwendige zaken" 1 ). Een daad van het verstand, zoals het geloof, kan aan de gebeurtenis vooraf gaan, maar tekenen welke vol zijn van een feitelijke werkdadigheid ontvangen hun kracht van de historische gebeurtenis of persoon, en hierin ligt derhalve het belangrijke feit opgesloten, dat de gebeurtenis heeft plaats gehad, dat de persoon geleefd heeft en gestorven is.

De sacramenten zijn dus werkelijk een kracht welke komt van de persoon van Christus, een uitstraling van de lief de van het kruis, een stroom van genade uit de doorboorde zijde van Christus. ~Het is derhalve duidelijk, dat de sacramenten der Kerk hun kracht meer in het bijzonder ontlenen aan het lijden van Christus; door het ontvangen van de sacramenten werkt de kracht van Christus' lijden als het ware op ons in. Als zinnebeeld daarvan vloeiden water en bloed uit de zijde van den gekruisigden Christus, waarvan het eerste aan het Doopsel behoort en het tweede aan de Eucharistie, welke de twee krachtdadigste sacramenten zijn." 2) 1) S. The0l., III, q. 62, a. 6. 2) 1d., 4. 62, a. 5.