Altissimi Cantus

PAULUS VI
Apostolische Brief in de vorm van Motu Proprio
ALTISSIMI CANTUS
bij de 700e geboortedag van Dante Alighieri

Van de heer van het verheven gezang, Dante Alighieri, valt dit jaar een eeuwfeest te herdenken dat waardig is om gevierd te worden: er zijn zeven eeuwen verstreken sinds zijn geboorte in Florence, een stad die op edelmoedige wijze ook andere schrandere en machtige talenten heeft voortgebracht.

Vooral Italië wedijvert deze gelegenheid met een veelheid aan uiteenlopende vieringen om hem te herdenken en eer te bewijzen aan hem die haar grootste dichter is en de helderste ster aan het firmament van haar literatuur. En dit is heel passend en terecht, want Dante is de vader van de Italiaanse taal en zoals hij vorm en gezicht gaf aan haar beschaving, zo is hij, op voorzienige wijze, door de eeuwen heen haar bewaarder en haar hoeder.

Toch willen ook vele andere beschaafde naties deelnemen aan deze plechtige historische herdenking; en zo straalt de naam van Dante, die overal ter wereld is en altijd zal blijven omgeven door een glorie van onsterfelijke roem, nu, als een fakkel die op een hogere plaats is gezet, zijn stralen nog helderder uit.

Uit hoofde van het duidelijk passende karakter lijkt het ons zeer gepast dat ook de Katholieke Kerk vertegenwoordigd is bij dit eerbetoon vol hulde en lof. De Kerk rekent hem immers tot de illustere mannen, getooid met deugden en wijsheid, die verzen componeerden volgens de wetten van de kunst, liefhebbers van het schone (Ecclesiasticus 14, 1-5)[[b:Ecclesiasticus 14, 1-5]].

In het majestueuze koor van christelijke dichters, waar Prudentius, heilige Ephrem de Syriër, heilige Gregorius van Nazianze, heilige Ambrosius, bisschop van Milaan, heilige Paulus van Nola, Venantius Fortunatus, heilige Andreas van Kreta, Romanus Melodus, Adam van Sint Victor, heilige Johannes van het Kruis en anderen opvallen — het zou te lang duren om ze allemaal op te sommen — klinkt de gouden citer, de harmonieuze lier van Dante met wonderbaarlijke tonen, soeverein door de grootheid van de behandelde thema’s, door de zuiverheid van de inspiratie en door de kracht verbonden met verfijnde elegantie.

Daarom, in navolging van het spoor gemarkeerd door Onze Voorganger Benedictus XV, die ter gelegenheid van de zesde sterfdag van Dante Alighieri een encycliek stuurde In Praeclara Summorum[7970], willen ook wij een eerbetoon brengen aan de Dichter. Een eerbetoon dat hem niet alleen glorie brengt in deze tijdelijke gebeurtenis die spoedig door de tijd wordt overspoeld, maar ze bijna permanent maakt, meer dan een stil en koud monument van steen of brons, en ze verandert in een eeuwig bruisende bron tot zijn eer en ten nutte van jonge geesten, die zijn school volgen en leerlingen worden van zo'n Meester, zodat zij geschikt worden om zijn herinnering en werk te verheerlijken, zodat zijn poëzie een voortdurende lente beleeft in het veld van letterkunde en zijn menselijke en christelijke wijsheid floreert in de culturele traditie van het land dat terecht Dante erkent als de vader van haar levende taal.

Ten dien einde hebben wij besloten, in overleg met de bevoegde academische autoriteiten, een leerstoel voor Dante-studies in te stellen binnen die instelling voor hogere opleidingen, waaraan onze eerbiedwaardige voorganger paus Pius XI zoveel belangstelling schonk, en na hem de opvolgende Pausen tot aan ons, die haar steeds, en vooral tijdens onze ambtsperiode in Milaan, grote eer en genegenheid toedroegen; wij bedoelen de Università Cattolica del Sacro Cuore in Milaan. Daarom stellen wij bij motu proprio, uit eigen initiatief, vast dat deze instelling haar Dante-leerstoel krijgt.

Het stemt ons gelukkig te denken dat deze stichting getuigt van onze verering van de dichter van de Goddelijke Komedie en dat zij deze verering brandend houdt te midden van de studieuze jeugd opgevoed aan die universiteit in de beste kunsten van kennis. Wij hopen dat hieruit toegewijde en bekwame leerlingen voortkomen die zelf leraren worden van deze Dante-filologie, waaruit alle schatten van de dichter kunnen voortvloeien en cultuur bij nieuwe generaties kunnen doen herleven.

Indien iemand zich zou afvragen waarom de Katholieke Kerk, op verzoek van haar zichtbare Hoofd, zich zo betrokken toont bij het koesteren van de herinnering en het vieren van de roem van de Florentijnse dichter, is ons antwoord eenvoudig: Dante is op bijzondere wijze van ons! Van ons, dat wil zeggen van het Katholieke geloof, omdat hij geheel doordrenkt is van liefde tot Christus; van ons omdat hij zeer van de Kerk hield, waarvan hij de heerlijkheden bezong; en van ons omdat hij de Paus als de Vicaris van Christus erkende en vereerde. Het doet ons geen verdriet te herinneren dat Dante’s stem scherp en streng was tegenover sommige pausen en dat hij felle verwijten uitte aan kerkelijke instellingen en aan personen die dienaren en vertegenwoordigers van de Kerk waren. Dit deel van zijn geest en werk zullen wij niet verbergen, wetende aan de ene kant hoe verbitterd zijn ziel was, die zelfs zijn geliefde vaderland Florence niet spaarde, en hoe men de vrijheid van kunst en zijn politieke passie moet toestaan, die hem het recht gaf als rechter en corrector op te treden, vooral als het ging om te betreuren fouten; en wetende aan de andere kant dat die scherpe houdingen zijn vaste katholieke geloof en zijn kinderlijke genegenheid voor de heilige Kerk nooit hebben ondermijnd.

Dante is van ons, dat kunnen wij gerust herhalen; en dit beweren wij niet om er een ijdel stuk roem mee te maken, maar veeleer om onszelf te herinneren aan de plicht hem als zodanig te erkennen en in zijn werk de onschatbare schatten van het christelijke denken en gevoel te doorgronden, overtuigd zoals wij zijn dat slechts wie doordringt tot de religieuze ziel van de opperste Dichter, ten diepste zijn wonderbare geestelijke rijkdommen kan begrijpen en smaken.

Catharsis en religieuze inspiratie in de Goddelijke Komedie
Het is duidelijk dat dit vereist wordt door de aard van Dante’s gedicht zelf. Elk gedicht verdient deze benaming omdat het door de werking van catharsis, eigen aan ware kunst en ware poëzie, de ziel opwekt en verheft tot nieuwe en krachtige gedachten en gevoelens. In de Goddelijke Komedie is deze verheffing in bijzondere en hoogste mate die welke voortkomt uit het religieuze besef, en meer specifiek uit het katholieke geloof.

Het geloof, „dat fonkelt, als 'n ster aan 's hemels transen” Par. XXIV, 147[[1076]], en dat het kostbaarste en meest geliefde bezit van zijn hart vormt “... Het goed van zulk 'n waarde, dat alle deugden 't roemen als hun bodem” Par. 89-90[[1076]], vult in zijn diepte en hoogte en in al zijn delen dit tempel van poëzie, dat een tempel van geloof is, met licht en warmte. Om deze reden wordt het gedicht door de dichter heilig genoemd:

“Als ooit misschien 't gewijd Gedicht — waar aarde / en hemel beiden eens de hand aan legden, / zodat het jaren lang mij deed vermaagren / de hardheid breekt, die grimmig houdt gesloten / de schone stal, waar ik als lam in rustte, / de wolven hatend, die hem nòg bestormen: / dan zal ’k met andre stem en andre lokken / als dichter tot mijn doopvont weder keren / en zal de lauwerkroon mijn slapen tooien” Par., XXV, 1-9[[1076]].

Dante, bekroond als oecumenisch dichter in zijn schone San Giovanni
Op dit punt willen wij onze diepste tevredenheid uitdrukken: bijna als een kroon op Dante’s wens en droom hebben wij willen dat in zijn doopkapel van "mijne schone Sint Johannes" Inferno, XIX, 17[[1076]], op de plaats van het heilige Doopsel waar hij christen werd en Dante werd genoemd, met brede deelname van de vaderen van het Tweede Vaticaans Concilie een gouden lauwerkrans met het gouden monogram van Christus werd ingezet, door Ons geschonken als blijk van de dankbaarheid van de christelijke wereld, omdat hij op wonderbaarlijke wijze heeft bezongen "de Waarheid, die ons maakt tot uitverkoornen" Paradiso, XXII, 42[[1076]].

De lauwerkrans, waarmee het hoofd van Dante Alighieri is gekroond, is een eretitel en trots van het Italiaanse volk en van de hele mensheid. Deze is door de eeuwen heen zeker nooit verwelkt of verbleekt. Toch was het passend dat er nieuwe takken aan worden toegevoegd, omdat hij, vanwege de grootsheid van zijn geest en zijn verheven werk, de benoeming verdient van dichter die tot alle volken behoort, dat wil zeggen oecumenisch, een zeer eerbiedwaardige en meest waardige figuur voor studie en aandacht.

Het gedicht van Dante is universeel: in zijn immense omvang omarmt het de hemel en de aarde, de eeuwigheid en de tijd, de mysteries van God en de lotgevallen van de mensen, de heilige leer en de wereldlijke wetenschappen, de kennis verkregen door de goddelijke openbaring en die vergaard door het licht van de rede, de gegevens van persoonlijke ervaring en de herinneringen aan de geschiedenis, zijn eigen tijd en de Grieks-Romeinse oudheid, terwijl men met recht kan zeggen dat het het meest representatieve monument van de Middeleeuwen is. In zijn inhoud herbergt het de Oosterse wijsheid, de Griekse logos, de Romeinse beschaving en in samenvatting het dogma en de voorschriften van de Wet van het Christendom, zoals uitgewerkt door zijn leraren. Filosofisch is het aristotelisch van opvatting, platonisch in zijn neiging tot het ideaal, augustijns in zijn historische visie; in de theologie is het een trouwe volgeling van heilige Thomas van Aquino, zodat de Goddelijke Komedie, onder andere in fragmenten, bijna het poëtische spiegelbeeld is van de Summa van de Doctor Angelicus. Hoewel dit waar is op hoofdlijnen, is het evenzeer waar dat Dante diepgaande invloeden heeft ondergaan van heilige Augustinus, heilige Benedictus, van de Vittorini, heilige Bonaventura, en niet zonder enige apocalyptische invloed van abt Joachim van Fiore, omdat hij vaak uitstijgt naar dingen die aan het aanbreken zijn of die, nog onontgonnen, in de schoot van de toekomst liggen.

Het doel van de Komedie is primair praktisch en transformerend
Het doel van de Goddelijke Komedie is in de eerste plaats praktisch en transformerend. Het wil niet alleen poëtisch mooi en moreel goed zijn, maar vooral de mens radicaal veranderen en hem leiden van wanorde naar wijsheid, van zonde naar heiligheid, van ellende naar gelukzaligheid, van de angstaanjagende contemplatie van de hel tot de zalige aanschouwing van het paradijs. Dit stelt de grote dichter zelf in de brief aan Can Grande della Scala: “Het doel, als geheel en als deel, kan meervoudig zijn, dat wil zeggen dichtbij en veraf; maar zonder nauwkeurige analyse kan kort gezegd worden dat het doel, als geheel en deel, is de levenden uit de staat van ellende te verlossen in dit leven en hen te brengen tot de staat van gelukzaligheid” Ep. XIII, 15Ep. XIII, 15.

De Goddelijke Komedie presenteert zich als een itinerario mentis in Deum, een reis van de geest naar God, vanaf de duisternis van onverbiddelijke veroordeling, via de tranen van zuiverende boetedoening, trede na trede, van helderheid tot helderheid, van een vurige liefde naar een nog vuriger, tot aan de Bron van het licht, de liefde en de eeuwige zoetheid:
“ ’n geestlik licht, dat overvloeit van liefde, / 'n liefde tot de Algoede vol van jubel, / 'n jubel àlle zoet te boven stijgend” Par. XXX, 40-42[[1076]].

De redenen van de poëzie worden gegeven als leerstellingen en waarschuwingen voor onze opgang naar God. De natuur en het bovennatuurlijke, de waarheid en de dwaling, de zonde en de genade, het goede en het kwade, de daden van de mensen en de gevolgen van hun handelingen worden gezien, overwogen en beoordeeld coram Deo, in het perspectief van de Eeuwigheid. En die opgang, die verlangt te bereiken wat het meest innerlijk en het hoogste is, wordt een epos van innerlijk leven, een epos van hemelse genade, een epos van mystieke ervaring en heiligheid in allerlei verschijningsvormen; het wordt de theologie van spiritualiteit en van het hart.

Van de diepste diepten naar de aanschouwing van de Allerheiligste Drie-eenheid

De heiligen en de Koningin der Heiligen
Vanuit de diepten van gestrafte zonden, door vreedzame rijken waar de menselijke geesten zich zuiveren, naar de lastige toppen van volmaaktheid, waartoe de vele wegen van heiligheid en schittering leiden zij die voorbeelden zijn geweest van deze veelzijdige heiligheid — waar lof gezongen wordt aan onder anderen Sint Franciscus, heilige Dominicus, heilige Petrus Damianus, heilige Benedictus van Nursia, Sint Romualdus en heilige Bernardus! — stijgt alles naar een hoogtepunt. De honderd gezangen, voor wie hun heilzame betekenis begrijpt, zijn als honderd treden van een ladder, zoals die in een droom aan Jacob verscheen, die opstijgt van de diepten naar het licht van de Drie-eenheid. Voorafgaand aan de hoogste trede, door heilige Bernardus aangeroepen als genadige voorspreekster voor de nieuwe en onervaren pelgrim, opdat zijn laatste verlangen vervuld wordt, staat de Maagd Maria, Moeder van God.

Voor de Florentijnse dichter is Maria, "de schone Bloem, wier naam ik iedre morgen / en avond aanroep" Paradiso XXIII, 88-89[[1076]], zij "die zegepraalt omhoog zoals beneden" ibid., 93[[1076]], de schenkster van genaden, de stralende poort van de Hemel die, de afstand tussen Christus en de schepselen overbruggend, de toegang tot Christus en de zaligheid van de eeuwige Waarheid mogelijk maakt:

“Hij nu, die van de diepste krocht der wereld / totaan het hoogste hemel-licht, aanschouwde, / van rijk tot rijk, het leven aller geesten, / hij smeekt U, hem genadevol te schenken / die sterke blik, waarmee zijn oog àl hoger / totaan het eindlik Heil zijn vlucht moog nemen. / En ik, die naar dit zien zo fel nooit haakte / voor mij als nu voor hem, breng al mijn beden tot U en smeek — o schenk hem die genade / dat op ùw voorspraak iedre nevel wijke, / waardoor zijn sterflik oog nog wordt omsluierd, / en dat het hoogste Licht zijn ziel beschijne. / Nog vraag ik U, Verhevenste der vrouwen, / die alvermogend zijt, dat Gij zijn liefde / bewaart voor God na zulk 'n hoge aanschouwing” Par. XXXIII, 22-23[[1076]].

Het menselijke geslacht op zoek naar vrede tot symbool gemaakt
De hoofdpersoon van het verhaal, hoewel de dichter zelf, symboliseert de mensheid en nodigt deze, via de voortdurende sluier van de allegorie, uit zijn fouten te erkennen, het rechte pad te hervinden, om licht te vinden, zich te zuiveren en zich te verenigen met de Hoogste Waarheid en het Hoogste Goede.

De goddelijke wet is aan de mens gegeven opdat hij, door deze te vervullen, het tijdelijke en het eeuwige geluk kan bereiken waarnaar hij verlangt, in navolging van het ware goed dat de ware liefde inspireert, en in afkeer van het kwade, de bron van verdraaide liefde, hebzucht en verdorvenheid. “Het is duidelijk dat de mensheid in vrede, dat wil zeggen in de rust van de vrede, de beste omstandigheden vindt om haar bijna goddelijke taak te volbrengen, volgens de beroemde uitspraak: ‘Gij hebt hem een korte tijd beneden de engelen gesteld’ NvdV: Hebr 2,7 NvdV: Hebr 2,7” De Monarchia, I, IV. 2De Monarchia, I, IV. 2.

Deze vrede van individuen, gezinnen, naties en de menselijke gemeenschap als geheel — innerlijke en uiterlijke vrede, individuele en openbare vrede, de rust van de orde — wordt verstoord en geschokt omdat barmhartigheid en gerechtigheid worden vertrapt. Om de orde en het heil te herstellen, wordt opgeroepen tot een harmonieuze samenwerking tussen geloof en rede, Beatrice en Virgilio, het Kruis en de Adelaar, de Kerk en het Keizerrijk, het herrezen bewustzijn van de menselijke bestemming, in een universele verkondiging van een nog vaag, maar zeker nieuw historisch tijdperk. Hemel en aarde stemmen overeen om dit Evangelie van vrede te laten weerklinken.

De Goddelijke Komedie is een gedicht van vrede: de Hel is een droevig lied over voor altijd verloren vrede, het Vagevuur een zoet lied over de hoop op vrede, het Paradijs een triomfantelijk lofzang op de vrede die eeuwig en volledig bezit is genomen.

Tempel van wijsheid en liefde
De Goddelijke Komedie is evenzeer een tempel van wijsheid en van liefde, een wijsheid die liefde ademt en een liefde die doordrenkt is van wijsheid. Wie kan ontkennen dat de verzen van de goddelijke dichter een liefde tot de mensen uitademen, waardoor de oproep om in elke levenssituatie beter te zijn krachtig en doeltreffend wordt? Om zich te richten op het door de goddelijke Voorzienigheid toegewezen lot?

Het is het gedicht van sociale verbetering door het veroveren van vrijheid, een vrijheid die bevrijding betekent van de slavernij aan het kwaad. Het spoort ons aan God te vinden en lief te hebben in het waarderen van al Zijn gaven, in de geschiedenis en het leven, in al zijn manifestaties. Het belijdt een humanisme waarvan het goed is dat wij de kwaliteiten helder maken.

Dante’s humanisme
Het humanisme van Dante is geworteld in dat van Thomas van Aquino. Het draagt het teken van optimisme gebaseerd op het principe dat de genade de natuur niet vernietigt, maar herstelt en bekroont. En dat persona est nomen dignitatis persoon is de naam van een...persoon is de naam van een waardigheid. Vergelijk Summa Theologica, I, q. i, a. 8 ad 2; I-II, q. 109, a. 8; I, q. 29, a. 3 ad 2. Dit staat in scherp contrast met een ascetisch-mystieke stroming die meende dat voor iedereen het ideaal de contemptus mundi (verachting van de wereld) moest zijn. Bij Dante worden alle menselijke waarden (intellectueel, moreel, emotioneel, cultureel, civiel) erkend en verheerlijkt; en wat opmerkelijk is, is dat deze waardering en eer zich voltrekt terwijl hij zich verdiept in het goddelijke, waar de contemplatie de aardse elementen had kunnen doen verdwijnen. Integendeel, zijn menselijkheid wordt vollediger en wordt vervolmaakt in de draaikolk van de goddelijke liefde. Zelfs temidden van de schitterende uitgestrektheid van de hemelen voelt hij zich gedomineerd door het verlangen en de boodschap van waarheid en goedheid, die van hem het verre punt van onze ongelukkige aarde verwacht, “dat nietig stukje grond, dat velen zo opgeblazen maakt” Paradiso XXII, 151[[1076]].

Wat betreft de klassieke beschaving is Dante van mening dat deze een voorzienige voorbereiding was op het Christendom en dat ze vaak aankondigingen en allegorieën ervan bood, heel anders dan in de Renaissance of althans in een stroom daarvan waar menselijke waarden onafhankelijk van God worden beschouwd en het humanisme heidens en pelagiaans wordt.

Politieke visie
Het zij ons hier toegestaan kort en terloops zijn politieke leer te bespreken.
De twee hoogste machten, Kerk en Keizerrijk, zijn door God bestemd om de mensen naar het geluk te leiden: de één naar het hemelse, de ander naar het aardse geluk. Hoewel deze doelen verschillend zijn, zij het dat het hemelse aan het aardse ondergeschikt is, zijn zij in hun eigen domein onafhankelijk. Door de verwarring van het heilige met het wereldlijke te vermijden, wordt hun onderlinge samenwerking bevestigd. In rebus fidei et morum In zaken van geloof en moraalIn zaken van geloof en moraal is de keizer ondergeschikt aan de paus; en beide staan ten dienste van de res publica christiana de christelijke staatde christelijke staat. De Kerk, ontdaan van de last van nutteloze pracht en wereldse zorgen, moet zich geheel inzetten in de strijd om de waarheid te zaaien en vrucht te doen dragen:
“Want wie bedenkt nog, hoeveel bloed het kostte / Gods woord te zaaien, en hoe God behagen / die zich in deemoed aan de Schriften houden” Par. XXIX, 91-93[[1076]].

Dit is dus zeker niet gelijk te stellen aan het radicale moderne separatisme dat door Marsilius van Padua werd bepleit.

De taak die aan de keizer is toevertrouwd, lijkt vooral moreel van aard, bedoeld om de gerechtigheid te doen zegevieren en alles wat haar belemmert te bestrijden, namelijk de hebzucht, oorzaak van wanorde en oorlogen. Vandaar de noodzaak van een universele monarchie. Deze — opgevat in middeleeuwse termen — vereist de aanwezigheid van een supranationale macht, die waakt over de vrede en harmonie tussen volkeren door middel van een enige wet. Dit is een voorzegging van de goddelijke dichter, niet zo utopisch als sommigen zouden kunnen denken, gezien het praktische voorbeeld van de Verenigde Naties in onze tijd, met een bereik en nut dat zich over de hele wereld uitbreidt.

Dichter van de theologen, theoloog van de dichters
We kunnen niet nalaten te wijzen op de relaties tussen poëzie en gebed, tussen poëzie en religieuze waarheden, om vervolgens beter te belichten hoe deze relaties zich manifesteren in de Goddelijke Komedie, en zo de aard van de dichtkunst en specifiek die van Dante Alighieri te verduidelijken, ook omdat dit, om verschillende redenen, in de huidige situatie nodig is voor de gewenste heropleving van poëzie, speciaal van de religieuze poëzie.

Giovanni di Virgilio had voor Dante’s graf een opschrift voorbereid waarin stond:
“Dante teologo di nessuna dottrina ignaro — che filosofia scaldi sul suo nobile seno.” “Dante, theoloog van geen...“Dante, theoloog van geen enkele leer onbekwaam — die filosofie koestert op zijn nobele borst.”

Dante wordt door deze laatste overwegend geëerd met de titel van theoloog, terwijl in de waardering door de eeuwen heen, met een eensluidend oordeel, de titel van hoogste dichter de voorkeur kreeg. Zijn Komedie wordt goddelijk genoemd.

Beide titels zijn terecht. Maar het is verkeerd hem slechts als dichter te beschouwen, want ook theoloog. Hij moet veeleer uitgeroepen worden tot heer van het verhevenste lied, ook in zoverre theoloog met een verheven geest.

De adel, grootsheid en de hoogste kwaliteiten van zijn poëzie zijn zo duidelijk aanwezig in Dante, dat complexe argumenten ter bewijs niet nodig zijn: een etherische bergtop die gedurende zo'n lange tijd weerstand biedt tegen erosie door water heeft geen uitgebreide redenering nodig om als groot te worden beschouwd — een simpele blik is voldoende.

Mistagoog in het heiligdom van de kunst
Zoals Vergilius voor Dante een gids was, zo kan hij voor anderen, zoveel als mogelijk, een andere Vergilius zijn, een mistagoog in het heiligdom van de kunst en in het bijzonder van de dichtkunst. En dit is wenselijk, vooral in onze tijd, waarin de achteruitgang van de geest te vaak gepaard gaat met economische en technische vooruitgang, en de kunst verarmt, zich te vaak terugbrengend tot kleine verhandelingen, tot subjectivisme — laat ons het manicheïsme noemen — minachtend ten opzichte van de natuur, tot cynisch gelach, en tot de beschrijving of verheerlijking van de ondeugd, en in de poëzie slechts het lyrische toelatend of verreweg prefererend, met onnodige en vruchteloze beperkingen en bekrompenheid.

Essentie van poëzie
Er zijn mensen die, voortgaand op de specifieke filosofische systemen die zij hebben uitgevonden of omarmd, het onderscheid tussen poëzie en proza ontkennen; en anderen die dit onderscheid wel aanvaarden, maar poëzie het lyrische, dat wil zeggen het emotieve, karakter toekennen, en van haar eisen dat zij de taal van gevoel en intuïtie gebruikt, terwijl aan proza het logische karakter en het gedefinieerde, wetenschappelijke, objectieve denken wordt toegeschreven.

Het is waar dat poëzie voeding kan vinden in het innerlijk van het onderwerp zelf, maar wanneer ze afziet van of de noëtische (denkkracht) faculteit veracht, bereikt ze niet de logica, helderheid en concreetheid, en ontstaat het zwak en duister, gedragen door effectbejag, door emoties die in een lege weemoed uitdoven.

De poëtische constructie verdient het niet te worden onderschat om de grootsheid van haar proporties. In de oudheid waren haar meest gewaardeerde vormen het gedicht en de tragedie, waarvan de eerste door Plato werd geprezen als het hoogste en de tweede door Aristoteles als het apotheose van meesterwerken Plato, Wetten II, 658 d en...Plato, Wetten II, 658 d en volgende; Aristoteles, Poëtica, 1461 b en volgende.

Psychagogie, inspiratie, ritme
Het criterium om het niveau van schoonheid en volmaaktheid te bepalen lag vooral bij de psychagogie, dat is de kracht die de kunstenaar zich ten doel stelde om de ziel van de luisteraar effectief en passend te leiden waar hij wilde, iets wat ook Horatius als een onmisbaar vereiste benadrukt:

„Het is niet genoeg dat de gedichten mooi zijn; zij moeten ook aangenaam zijn of de ziel van de toehoorder meeslepen waar zij maar willen” Horatius, Ars Poetica,...Horatius, Ars Poetica, 99-100; vgl. Epistola II, I, 212-214.

Dit alles wordt bereikt met de taal die eigen is aan de poëzie en met de inspiratie, dat geheim waarvan misschien nooit de volle omvang zal worden verklaard. Inspiratie verdrijft de rede niet, maar is een andere manier om de dingen te kennen en zich deze toe te eigenen, en relaties te verzamelen die de rede niet ziet. De kunst heeft de rede nodig in de turbulente activiteit voorafgaand aan het opflikkeren van de inspiratie, die vervolgens alles verlicht, kalmeert en vereenvoudigt; en bij het daaropvolgende werk van uitvoering dat met vaardigheid en talent moet worden gedaan, om de gemoedstoestand uit te drukken, niet alleen door ideeën, fantasieën van de verbeelding en gevoelens op te wekken, maar ook door de perfecte samensmelting van verschillende elementen. Want “de wortel en bron van schoon schrijven is wijs zijn” Horatius, Ars Poetica, 309Horatius, Ars Poetica, 309.

Daaraan wordt toegevoegd dat het noodzakelijk is een stroom op te wekken, als een magnetische stroom, door de juiste plaatsing en zorgvuldige verbinding van woorden, harmonie, ritme:
“Waarlijk, alleen wie beschikt over talent, een open geest voor goddelijke inspiratie en een mond die in staat is grote dingen uit te drukken, verdient de eervolle naam (d.w.z. dichter)” idem, Satirica I, IV, 43-44idem, Satirica I, IV, 43-44.

Uitmuntendheid van vorm en gedachte in de Komedie
Wat Dante allemaal doet ademen en verheffen tot een wonderbaarlijke hoogte in zijn werk, in een omarming van de zee van zijn, is de vurige kracht, het vurige blazen van de inspiratie:
“k Ben een, die zing, als Liefde / mij 't hart ontroert; en op een wijze / als ze in mij spreekt, tracht ik het weer te geven” Purgatorio, XXIV, 52-54[[1076]].

Alle genres komen erin samen: het epische, het lyrische, het didactische, het dramatische — zowel het karakterdrama als het actiedrama — in een uitputtende veelheid aan combinaties en variaties, in de samenhang van een prachtige architectonische eenheid.

Er ontvouwt zich een scala aan tonen en gevoelens: zacht en strijdlustig, droef en blij, minachtend en bewonderend, uitdrukking gevend aan woede, angst, vrees, liefde, gebed, aanbidding, zoetgevooisd gelach, extase.

Met zijn eigen unieke toets bezingt de hoogste dichter de meest complexe en verheven dingen van het leven, de mysteries van God en de hoogste gedachten van de mens.

Het is werkelijk een wonder van de natuur, die bron die zo'n brede stroom van woorden uitstrooit, wanneer men bedenkt dat hij zich bedient van de Italiaanse taal, toen nog pril en in de eerste pogingen van artistieke uitdrukking. Deze taal, "gerstebrood... en nieuwe zon" Convivio, I, 13[[9616]], is een gemakkelijk te hanteren instrument van zijn ingenium, "vormbaar... op alle manieren" Paradiso, V, 99[[1076]] om uit te drukken, nu eens met aristocratische waardigheid, dan met frisse volksheid, met kracht of tederheid, met een veelheid aan toon en muzikale kleuren, wat zijn hart doorkruist en zijn geest bezielt: zorgen en verheffingen, berispingen en lof, verwensingen van de verdoemden en gebeden van heiligen, visioenen, dromen, voorspellingen, plannen, scherpzinnigheden van filosofische gedachten en de hoogtepunten van de theologie.

Relaties tussen theologie en poëzie
Deze vermelding van de theologie in Dante opent een probleem dat ermee samenhangt. Sommige critici hebben de Goddelijke Komedie als niet-poëtisch bestempeld omdat ze doordrenkt is van theologie, terwijl anderen juist het tegenovergestelde menen en in het werk een heldere, eigen theologische glans zien. We kunnen ons niet onttrekken aan het oordeel van deze laatsten om algemene en specifieke redenen.

Wie kan ontkennen dat het religieuze gevoelen, de religieuze waarheid, het verlangen van het eindige naar het oneindige altijd en nog steeds een oorsprong van dichtkunst is? Is dit niet haar hoogste en zuiverste vorm? Wanneer poëzie, met haar eigen taal — die de voorkeur geeft aan het zingen boven spreken, aan het schilderen boven redeneren, aan het beeldhouwen boven overtuigen — mystieke ervaring, de psychologie van genade en extase uitdrukt, en zich verheft tot de Opperste Schoonheid, het Goede en Ware dat elke gedachte overstijgt, het onaardse, het " 't eeuwig Licht, waarvan alleen 't aanschouwen / voor eeuwig onze liefdegloed blijft wekken" Par. V, 8-9[[1076]], dan wordt het een prachtig geschenk van Gods goedheid, een weerspiegeling van Zijn glorie.

De poëzie van Dante wordt aldus een theologische openbaring in versvorm, waarin geloof, liefde en mystiek samenkomen en de lezer leiden naar een diepere ervaring van het goddelijke. Hij schrijft:
“En plots scheen dag bij dag gevoegd te wezen, / of Hij, die alles kan, de hemel-ronden / 'n tweede zon als sieraad had gegeven” Par. I, 61-63[[1076]].

Gebed en poëzie
De contemplatieven, dat wil zeggen de ware religieuze mensen, zijn meer dan wie dan ook geroepen tot poëzie, tot grote poëzie. Prachtige voorbeelden daarvan zijn de profetische voorspellingen en de psalmen van David.

Er bestaat inderdaad een geheime verwantschap tussen mystici en ware dichters, en in het algemeen tussen de kunstenaars van de schone kunsten, waarvan de dichtkunst de bezieler en moeder is. Het dichterlijk talent komt in het natuurlijke orde overeen met wat in het bovennatuurlijke orde de profetische en mystieke gave is.

In haar uitdrukking is er een analoog psychologisch proces, en beiden zoeken naar het diepste verblijf van de ziel, het uiterste puntje van de geest, het centrum van het hart, waar de een de aanwezigheid van God voelt en de ander, ook al begrijpt hij ze niet volledig, toch vermoedt en intuïtief aanvoelt de aanwezigheid van een gave van de "Oorsprong van de schoonheid" (Wijsheid 13,3)[b:Wijsheid 13,3] vgl. H. Brémond, Prière et...vgl. H. Brémond, Prière et poesie, Paris 1926.

Aansporing om religieuze poëzie te cultiveren: het model Dante Alighieri
Hier grijpen we de gelegenheid aan om op te roepen religieuze poëzie te koesteren, zowel de koor-poëzie, die gericht is op zang en daarin de gevoelens van de menigte verzamelt in de interpretatie van de ware stemmen van de natuur, in de viering van feestdagen en van grote gebeurtenissen die vreugdevol en droevig voorbijgaan, als ook die poëzie welke de uitdrukking is van de ziel in gesprek met de goddelijke Aanwezigheid, die haar leven geeft en overstijgt.

De kunst van het woord behoort tot de gelovigen die in hun hart door het geloof de Leermeester en Pedagoog van het Woord des Levens hebben, ook al is dit eenvoudig en nederig. Daarom moeten zij deze kunst cultiveren, en in de school van Dante zullen zij een onovertroffen voorbeeld vinden, ook om de redenen die we uiteenzetten.

In dit woord met het leerstellige element en het poëtische element, als men hun vereniging onderzoekt, blijkt de authentieke geldigheid van hun verbond. Ze zijn niet tegenovergesteld, hoewel het ene ondergeschikt is aan het andere, en samen vormen ze een levend, harmonieus organisme, zoals in het menselijk lichaam de structuur van de botten en het vlees, zodat wanneer het ene ontbreekt, ook het andere valt en de schoonheid ondersteund wordt door het samenspel van het geheel.

Schoonheid, dienares van waarheid en goedheid
De theologie en de filosofie hebben een bijzondere relatie met schoonheid: schoonheid leent zij aan de leer als haar kleed en sieraad, en met de zoetheid van zang en de zichtbaarheid van figuratieve en beeldende kunst baant zij de weg zodat haar kostbare onderrichtingen aan velen kunnen worden overgebracht. Hoge bespiegelingen en subtiele redeneringen zijn ontoegankelijk voor de nederigen, die de menigte vormen en ook hongeren naar het brood der waarheid; toch voelen ook deze de invloed van schoonheid en waarderen die, en juist door dit middel straalt de waarheid voor hen en voedt hen. Dit begreep en realiseerde de heer van het hoogste gezang, voor wie schoonheid dienstmaagd werd van goedheid en van waarheid, en goedheid materie van schoonheid.

Eert de hoogste dichter
Het is tijd om een einde te maken aan de onmatige lofzang op Dante Alighieri en ze af te sluiten met de bewogen aansporing: "Eert de hoogste dichter!" Moge allen een verering voor hem hebben, want hij behoort tot allen, sieraad van de katholieke naam, universele dichter en opvoeder van het mensengeslacht; vooral degenen die zich hem door religie, vaderlandsliefde, zijn levensomstandigheden of studieverbintenis het dichtst voelen, mogen hem met meer ijver en vastberadenheid eren. Zij die snel van begrip zijn, mogen niet alleen dag en nacht ijverig het voorbeeld van de Goddelijke Komedie bestuderen, dit sublieme meesterwerk, en dieper doordringen en ontdekken wat er nog onontdekt en duister is. Allen moeten trachten het geheel te lezen, niet haastig en overhaast, maar met een scherpe geest en liefdevolle overweging. Dit zal om diverse redenen voor velen niet mogelijk zijn, dan is er toch niemand die het geheel van zijn inhoud, zijn idealen, zijn delen of ten minste zijn beroemdste verzen niet kent.

Tot slot roepen wij de mensen van onze tijd op hun cultuur te verrijken en te verlichten met de ontmoeting van zo'n hoogstaande geest, nu de herdenking van het zevende eeuwfeest van Dante’s geboorte ons hem terugbrengt als een schitterende ster waar wij naar mogen opkijken en om richting mogen vragen, vaak belemmerd door donkere wouden, naar wat hij ons aanwijst als zijn "blijde hoogte ... die aanvang is en oorzaak aller vreugde?" Inf, I, 77-78[[1076]].

Wij van onze kant verlangen om hem eer te bewijzen in deze plechtige viering, dat zijn gedachtenis blijvend moge zijn, en om een gunstige impuls aan zijn verering te geven, richten wij, zoals eerder vermeld, via motu proprio de Leerstoel voor Dante-Studies op aan de Katholieke Universiteit van het Heilig Hart te Milaan. En wij vertrouwen de getrouwe uitvoering van wat wij in het motu proprio met onze autoriteit bevelen toe aan de Eerwaarde Broeder Carlo Colombo, titulair bisschop van Vittoriana, voorzitter van het "Giuseppe Toniolo"-Instituut in Milaan, en via hem aan de Weledelgeleerde Rector van dezelfde Katholieke Universiteit, de welbeminde zoon Professor Ezio Franceschini.

Wat wij bepalen met deze apostolische brief, gegeven motu proprio, wensen wij dat voor altijd geldig en onwankelbaar blijft, zonder dat tegenovergestelde zaken als belemmering kunnen worden aangevoerd.

Gegeven te Rome, bij Sint-Pieter, op 7 december 1965, feestdag van heilige Ambrosius bisschop, in het derde jaar van ons Pontificaat.
Paulus VI